Izvod iz intervjua prof. Amile Buturović koji je objavljen na portalu Al Jazeere Balkans.
Profesorica Amila Buturović je autorica bogatog i izuzetno cijenjenog naučnog opusa, a predmet njenih intelektualnih interesovanja jest izučavanje bosanskohercegovačke srednjovjekovne historije, u najširem značenju te sintagme.
Osim toga, poseban interes izražavala je prema temama iz historije islama, usmjeravajući fokus na teme u kojima se ogleda odnos između islama i njegovog društveno-historijskog konteksta.
No, i pored svih naučnih uspjeha, njeno ime manje je poznato široj javnosti Bosne i Hercegovine, a razlog takvog odnosa jest njena doslovna dislociranost iz našeg društvenog prostora.
Prof. Buturović već nekoliko decenija živi i radi u Sjevernoj Americi, gdje na Univerzitetu York u Torontu predaje historiju religije i kulture.
Na koji način Andrić i Njegoš formiraju sliku muslimana kao “izdajnika” kršćansko-slavenske rase?
Andrićev i Njegošev književni rad odjekuje polarizacijom između “civilizovanog” Zapada i “despotskog” Istoka / Orijenta, koja je pratila prosvjetiteljstvo i uspon evropske kulture i nauke u ranom modernom periodu. Budući da se Balkan našao kao međuzona između ovih polarizovanih civilizacija, sve što se vezalo za osmanski period obilježavalo se kao zaostavština strane i nepoželjne sile te se moralo eliminirati kako bi se evropska civilizacija integralno vratila na linearnu putanju progresa započetog u klasičnom periodu. Eliminacija osmanske materijalne i nematerijalne kulture uzela je maha po cijelom Balkanu, a muslimansko stanovništvo podređeno je sistematskom progonu. Milioni su protjerani u procesu deislamizacije, koja je počela već u ranom 19. vijeku i koja se nastavila periodično tokom sljedećih stotinjak godina. U toj atmosferi polarizacije domaće stanovništvo koje je prihvatilo islam predstavljalo je najstrašniji odraz kontakta s “Turcima” jer su viđeni kao svojevoljne izdajice suštinske slavenske veze s kršćanstvom, te su zbog toga morali biti ili asimilirani ili eliminisani.
Treba imati u vidu da je taj svjetonazor bio vezan i za diskurs o rasnim razlikama, mitovima o prirodnoj vezi između kulture i religije, civilizacije i rasnih karakteristika. Njegoš govori o čišćenju “teškog vonja od nekrsti koji zaudara”, ne ostavljajući prostor za kompromis koji Skender-aga nudi u Gorskom vijencu. “Tako već nikako”, poručuje Njegoš. Znači, te stavove treba vidjeti kao dio jednog šireg evropskog / zapadnjačkog projekta da se izbrišu viševjekovni kontakti i suživot između kršćanskih i islamskih naroda, koji su obilježili zajednička dostignuća u nauci i kulturi. Naravno, nisu svi podržavali takav radikalan rez. Austro-ugarski geolog Ami Boué protivio se već 1850-ih da bi planirani progon balkanskih muslimana van Evrope bio jednako tragičan kao progon Jevreja iz Španije ili protestanata iz Francuske jer su muslimani na Balkanu uglavnom Slaveni i Albanci i, prema tome, imaju jednako pravo na svoju zemlju kao njihovi kršćanski susjedi.
Šta je Andrićeva teza o gubitku historije Bosne i Hercegovine i zašto se na islam gleda kao na neprirodni element?
Eksplicitnije nego njegovo književno djelo, koje je, naravno, vrlo kompleksno, Andrićev doktorski rad podvlači tezu o nekompatibilnosti između islama i kršćanstva tako što razmatra duhovni razvoj Bosne u osmanskom periodu. Iako je više esejistička nego naučno dokumentirana, njegova teza nastavlja i konkretizuje ideološki stav da je islam nametnut izvana i da je zbog islama kršćanskom življu na Balkanu uskraćena veza s progresivnim razvojem Evrope. Kod Andrića se, dakle, miješa nekoliko diskursa o ovom podneblju, od fiktivnog do historiografskog i političkog, dovoljno autoritativno da se smatra autentičnim glasnogovornikom za sve što se dogodilo (i događa) u Bosni i Hercegovini.
Usvajajući tu eurocentričnu tezu da je srž problema susret između Istoka i Zapada, tj. islamskih i kršćanskih vrijednosti, on detaljno dočarava tragičnost tog susreta u bosanskoj svakodnevnici. U pitanju je, dakle, neki historijski kuršlus iz kojeg se Bosna ne može iščupati, koji je stalno zamračuje (tamni vilajet) i predodređuje njenu sudbinu kao izgubljenu i nepovratnu. Tok historije preusmjeren je, ako ne i potpuno zaustavljen zahvaljujući toj viševjekovnoj podređenosti islamu, koji se upetljao i spriječio prirodan tok događaja. Andrić u Bosni ne prepoznaje vrijednost suživota, bogatstvo koje proizlazi iz miješanja kultura i vrijednosti, nego to predstavlja kao suštinski raskol i antagonizam, koji Bosnu osuđuju na stalni konflikt. I, da ponovim, Andrić nije izmislio tu temu – on ju je samo razradio na slučaju rodne Bosne. Sve ono premu čemu ta ista Evropa i zapadni svijet sada teže pod pritiskom globalizacije – otvaranje političkih i nacionalnih kategorija pripadnosti i stvaranje pluralističkog društva – u ranom modernom periodu smatrano je historijskim prokletstvom Bosne.
Ostatak intervjua možete pročitati na portalu Al Jazeera Balkans.
