Piše: Džadullah Ferhat
Preveo: Abdusamed Nasuf Bušatlić
Islamska umjetnost i arhitektura odlikuje se osebujnošću i raznolikošću. Možda najvažniji oblik autentične islamske umjetnosti i arhitekture predstavljaju džamije, uključujući munare, mihrabe, kupole itd. Posebno se to može kazati za munare. Munare su izvorni dio islamske umjetnosti i njihovi umjetnički stilovi su također raznoliki. Mnogobrojni muslimanski umjetnici, graditelji i inženjeri, usavršili su se u gradnji munara, tako da danas u svijetu postoji desetine hiljada munara različitih oblika. Sve to ukazuje da je ova umjetnost izvorna i autentična islamska umjetnost i da nije posuđena niti prenešena iz prošlih civilizacija.
Ako se nađete bilo gdje u muslimanskom svijetu, pred vama će se pojaviti munare. Munare su znakovi koji ukazuju na postojanje džamije u određenom mjestu, a džamija je glavni islamski centar, odnosno centralna građevina u muslimanskom naselju.
Iako su munare izvorna islamska umjetnost, neki orijentalisti i istraživači – bilo iz neznanja ili namjerno – konstantno su pokušavali i pokušavaju islamskoj umjetnosti i arhitekturi pripisati i nametnuti strano, nemuslimansko porijeklo. Jedan od njih je i engleski povjesničar arhitekture, profesor A.C. Creswell (umro 1974. godine), koji je, i pored njegovog ogromnog doprinosa za islamsku arhitekturu, kao što je ideja o osnivanju Fakulteta za arheologiju u Egiptu na kojem je kasnije i sâm predavao, uporno insistirao na tome da munare svoj umjetnički stil imaju zahvaliti jednom od dvaju arhitektonskih izvora i modela: tornjevima (zvonicima) bizantijskih hramova ili tornjevima crkava u Siriji i Jordanu.
Ovakav stav je neprihvatljiv i neodrživ iz sljedećih razloga:
Prvo, u arapskom jeziku se za munaru koristi termin me'zenetun pl. meāzin, i ta riječ je uzeta od riječi ezan što znači oglašavanje nastupanja namaskog vremena tačno određenim riječima kojima se upućuje poziv na zajedničko obavljanje namaza, te transparentno isticanje islamskih obilježja.
Imam Kurtubi o ezanu veli: ”Ezan – i pored malo riječi – sadrži u sebi pitanja koja se tiču temelja vjere, jer on počinje tekbirom (Allahu ekber), a te riječi ukazuju na Allahovo postojanje i Njegovu savršenost. Nakon toga dolaze riječi svjedočenja Allahove jedinosti ili tevhida (ešhedu en la ilahe illallah) i negiranja Allahu sudruga. Zatim slijede riječi kojima se potvrđuje Muhammedovo, s.a.v.s., poslanstvo, zatim se poziva na posebnu vrstu pokornosti (klanjanje namaza) koja se temelji na poslanici sa kojom je poslat Muhammed, s.a.v.s., zatim slijedi poziv na spas koji simbolizira postojanost i trajanje i koji aludira na konačni spas na Ahiretu, i na kraju ezana ponovo se naglašava Allahovo postojanje i Njegovo savršenstvo.”
Najvažnije mudrosti koje se očituju kroz ezan su sljedeće:
- Oglašavanje nastupanja vremena namaza,
- Veličanje (zikr) Allaha i obznanjivanje Njegove jedinosti,
- Isticanje islamskih obilježja u svakom mjestu gdje žive muslimani,
- Poziv na zajednički namaz (namaz u džematu),
- Ezan je jasan znak raspoznavanja između islamske (darul-islam) i neislamske (darul-kufr) teritorije,
- Ezanom se odagnava šejtan, i dova u toku ezana se ne odbija.
A sve spomenuto upućuje na to da ezan treba učiti sa određenog uzvišenja kako bi muezina mogli svi vidjeti i čuti, te da uzvišenje bude u središtu muslimanskog naselja.
Iako u vrijeme Muhammeda, s.a.v.s., nije bilo munara na njegovom mesdžidu u Medini, zanimljivo je da je Poslanik, s.a.v.s., spomenuo munaru u hadisu koji bilježi imam Muslim. Naime, Nevas ibn Sem'an prenosi da je Allahov Poslanik, s.a.v.s., pričao o pojavi Dedžala i, između ostaloga, rekao: ”Zatim će pred Dedžala dovesti mladića kojeg će on rasjeći na dva dijela, a onda će ga pozvati i on će ponovo oživjeti i pojavit će se nasmijanog lica. Tada će Allah poslati Isaa, a.s., sina Merjemina, koji će se spustiti kod bijele munare u istočnom dijelu Damaska …..”
El-Semhudi spominje u svom djelu Vefa el-vefa da je Bilal, r.a., učio ezan sa trijema ili stuba u kući Abdullaha ibn Omera, r.a., a također se spominje da je učio ezan sa stuba u kući Poslanikove supruge Hafse bint Omer, r.a. A onda je ideja o mjestu za učenje ezana evoluirala tako da je sagrađeno nešto poput munare na čiji vrh se muezin penjao stepenicima unutar munare. Omer ibn Abdul-Aziz sagradio je prvu munaru na Poslanikovoj, s.a.v.s., džamiji u Medini, još u vrijeme dok je bio namjesnik Medine ispred emevijskog halife Velida ibn Abdul-Melika.
Najstarija munara u sjevernoj Africi je ona na džamiji u Kajrevanu u Tunisu. Ovu džamiju sagradio je Ukbe ibn Nafi, 50. godine po Hidžri (670. godine po Isau, a.s.). Zatim je, 105. godine po Hidžri, Hišam ibn Abdul-Melik sagradio munaru koja je postala model munarama u Magribu i Endelusu (islamskoj Španiji). Munare u Iraku i Perziji preuzele su cilindrični, odnosno spiralni oblik, poput one u drevnom gradu Samari. Nakon toga pojavile su se munare različitih oblika u Indiji, Transoksaniji, Egiptu, posebno u Kairu, da bi vrhunac svoje vitkosti i ljepote dosegle u turskim munarama, u Istanbulu i drugim gradovima.
Tvrdnja da su munare građene po modelu crkvenih tornjeva i zvonika neodrživa je i zbog činjenice da munare moraju imati stepenice kojima se penje na vrh munare kako bi se proučio ezan i ovo je jedan od osnovnih uvjeta za sve munare. Takav slučaj nije sa crkvenim tornjevima i zvonicima. Dovoljno je da se sa zemlje povuče konopac za koji je privezano zvono da bi se ono pokrenulo i zvonilo te nije uopće potrebno penjati se na toranj. Na osnovu toga moglo bi se reći da svaka munara može poslužiti kao zvonik ili crkveni toranj, a crkveni tornjevi ne mogu poslužiti kao munare.
Kada su kršćani osvojili Sevilju od muslimana Španije, oni su munaru džamije u Sevilji pretvorili u zvonik, ali kada su muslimani osvojili Istanbul (Konstantinopolis) i preuzeli Aja Sofiju, morali su sagraditi četiri munare, jer u dotadašnjoj crkvi Aja Sofiji nije bilo ništa što bi moglo poslužiti kao munara.
Također, osim spomenute, munare imaju i drugu ulogu i svrhu, a to je potvrđivanje nastupanja istinske (prave) zore kako bi se mogao učiti ezan za sabah-namaz, jer je poznato da postoji lažna i prava zora. Stoga, muezin treba da se popne na munaru kako bi utvrdio nastupanje prave zore i proučio ezan za sabah-namaz, odnosno ezan o nastupanju prave zore kako bi postači u vrijeme ramazana završili sa sehurom i prekinuli jelo i piće.
Rezultati iskopina u drevnom gradu Devmetu Džendelu na Arapskom poluotoku, otkrili su postojanje munare sa četiri sprata na džamiji Omera ibn Hattaba, r.a.
Ova Omerova džamija nalazi se na jugoistočnom dijelu tog drevnog grada. Po predanjima, sagrađena je 16. godine po Hidžri kada je halifa Omer, r.a., putovao u Bejtul-Makdis da preuzme ključeve grada. Okružena je kućama sa sjeverne i zapadne strane, a 150 metara prema jugu nalazi se tvrđava ”Marid”.
Munara Omerove, r.a., džamije ima jedinstven arhitektonski oblik. Nalazi se na jugozapadnom uglu džamije i izlazi iz zida koji je u pravcu kible. Ona predstavlja arhitektonski niz koji se oslanja na dva horizontalna stuba, a iznad njih se nalazi stub sastavljen od velikih kamenih blokova, a također na sebi ima osam kamenih blokova koji su poput pragova. Visoka je 12,7 metara, a širina zidova je 3 metra koji se sužavaju prema unutrašnjosti. Na munaru se penje vanjskim stepenicama koje se sagrađene od ogromnih drvenih komada, a u unutrašnjost munare vode nisko postavljena vrata koja se nalaze na sjeveroistočnoj strani munare. Odmah poslije tih vrata dolaze unutarnje stepenice za munaru naslonjene na velike komade od palminog korijenja.
Izvana se može razlikovati šest nivoa munare. Drugi, treći, četvrti i peti nivo imaju četiri otvora, a iznad svakog otvora nalaze se po dva kamena raspoređena na četiri strane munare radi svjetlosti i protoka zraka, te radi toga da bi se glas muezina bolje čuo.
Zapravo, opća jednostavnost izgleda i dizajna ove džamije podsjeća na karakter jednostavnosti koji je prevladavao kod većine prvih džamija u islamu, kao što su one u Basri i Kufi. Kao što nas vanjske stepenice munare podsjećaju na spiralnu munaru u Samari, te na munaru džamije Ahmeda ibn Tuluna u Kairu.
Na kraju ćemo spomenuti najljepše munare kroz vrijeme i mjesta, da dokažemo da je islamska umjetnost izvorna i autentična, i da onima, koji tvrde da je izgled munara preuzet i izveden iz modela crkvenih tornjeva, kažemo: Donesite dokaz, ako istinu govorite?
Najpoznatije munare na svijetu:
- Munare na Mesdžidul-Haramu u Mekki i na Muhammedovoj, s.a.v.s., džamiji u Medini,
- Kairske munare,
- Munare u Šamu,
- Munare u Iraku,
- Munare u Magribu (Maroko, Tunis, Alžir),
- Munare u Indiji,
- Munare u Semerkandu, Buhari i Taškentu,
- Munare u Evropi,
- Munare u zaljevskim zemljama,
- Savremene munare.
Munara na Omerovoj, r.a., džamiji u Devmetu Džendelu, sagrađena 16. godine po Hidžri
