Njemački novinar i pisac Mihael Martens je napisao knjigu o Ivi Andriću. Knjiga se zove “U požaru svjetova” i u njoj Martens na 560 strana iznosi nepoznate detalje i dokumente o Ivi Andriću.
“Ako vam je intrigantna priča o (kasnijem) dobitniku Nobelove nagrade za književnost, koji je proslavio rođendan sa Adolfom Hitlerom, pregovarao o oružju sa Hermanom Geringom i koga je Staljin pozvao u Moskvu, možda će vam biti intrigantna i ova knjiga, zasnovana na arhivskim dokumentima”, navodi se u najavi Martensove knjige.
Nepoznato pismo Ernsta Jingera Ivi Andriću
Prije tri godine u nedjeljnom izdanju njemačkog lista “Frankfurtr Algemajne Cajtung” objavljen je tekst o doskora nepoznatom pismu koje je Ernst Jinger, jedan od najznačajnijih njemačkih pisaca 20. vijeka, 1967. godine uputio Ivi Andriću.
“Dragi gospodine Andriću, u novinama sam pročitao da vam je rođendan, pa sam pitao izdavača Karla Hanzera za vašu adresu. Za uspomenu na zajedno provedene sate želim vam naknadno srećan rođendan kao i sve najbolje u novoj godini. Vaš Ernst Jinger.”
“Jingerova razglednica je priča o laži, strahu, moći, pokornosti, gnjevu, stidu i ulozi intelektualca u diktaturama dvadesetog vijeka. Jingerovo pismo se čuva u Srpskoj akademiji nauka u Beogradu, u Andrićevom fondu, i do sada je bilo nepoznato u Njemačkoj”, piše Vreme.
Kada se krajem osamdesetih godina u Beogradu vršila katalogizacija ostavštine jugoslovenskog pisca koji je umro 1975., taj dokument je dobio broj “I.A. 2454”, međutim on je spavao duboki san u arhivi. U Jingerovoj ostavštini u njemačkom literarnom arhivu u Marbahu ne čuva se Andrićev odgovor, jer Andrić, koji je inače vrlo pomno vodio korespondenciju, nije Jingeru odgovorio ništa. Nije imao želju da se sjeti “zajedno provedenih sati” sa Jingerom – i imao je za to dobre razloge.
Jinger i Andrić su se upoznali preko jednog sumnjivog posrednika: U junu 1940. “krunski jurista Trećeg rajha” Karl Šmit (“Firer brani pravo”) napisao je Jingerovoj ženi Greti: “S vremenom sve više volim Andrićeve novele (…). Uskoro ćete dobiti primjerak.” Godinu dana prije toga izašle su Andrićeve priče u njemačkom prijevodu, tačno kada je Andrić počeo da radi u Berlinu. Andrić je godinama bio zamjenik jugoslovenskog ministra vanjskih poslova i bio je poslanik Kraljevine Jugoslavije u Njemačkoj od aprila 1939.
Njegov glavni zadatak je bio da izgradi dobar odnos sa nacistima, tako da Jugoslavija ne bi bila uvučena u rat. Upravo njega su poslali u Berlin jer su činovnici Hitlerovog Rajha u Andrića imali povjerenja. Andrić je bio desna ruka jugoslovenskog premijera Milana Stojadinovića, za koga se smatra “da je gajio simpatije prema nacistima”.
Ali ipak je to bio jedan čudan susret, kad je Adolf Hitler 19. aprila 1939. prvi put primio novog jugoslovenskog poslanika, jer Andrić ne samo da se u mladosti družio sa Gavrilom Principom, koji je kasnije ubio austrijskog nadvojvodu Franca Ferdinanda, nego je čak sam Andrić bio jedan od ideologa pokreta atentatora. Hitler u svojoj knjizi Moja borba piše o ubici habsburškog prestolonaslednika kao o “slavenskom fanatiku”.
Međutim, kad Hitler prima Andrića u Novoj kancelariji Rajha, on se rukuje upravo sa jednim od tih “slavenskih fanatika” godine 1914., koji je poslije Sarajevskog atentata nekoliko godina proveo u austrijskom zatvoru i koji je, kao i Hitler, odrastao kao podanik Habsburške imperije. U Berlinu Andrić brzo ostvaruje kontakte. Bio je u kontaktu sa Arnom Brekerom, a Gering, sa kojim je u svojoj funkciji pregovarao o dostavi 200 vojnih aviona za jugoslovensku armiju, pozvao ga je na premijeru jednog propagandističkog filma o ratnom vazduhoplovstvu. U Berlinu je upoznao i Karla Šmita: “Na Uskrs nas je ovdašnji jugoslovenski poslanik Andrić pozvao kod sebe, i ispostavilo se da je izvanredno načitan i dobro poznaje vašu knjigu “Na mermernim liticama”, piše Šmit 1940. godine Jingeru. Šmit opisuje Andrića kao “kosmopolitu oko 40-45 godina; od 18. do 21. godine bio je u zatvoru i napisao je o tome knjigu u kojoj se vidi da je talentovan pisac”. U junu, kad se Jinger upravo nalazio u Francuskoj učestvujući u borbama njemačkog pobjedničkog blickriga, Šmit mu preporučuje da u trenucima odmora pročita Andrićeve novele: “Novele su na neki čudan način ‘same za sebe’ (…) ništa ne traže od čitaoca, ne obraćaju mu se direktno, mada su pune dobrote, možda čak i ljubavi.”
Poslije nekoliko pisama Jinger je već spreman za lektiru. U decembru 1940. piše Šmitu da sa zadovoljstvom čita Andrićeve novele i piše o Andrićevom stilu: “Ovdje se približavaš zonama intarzije, uloženog truda, koji u oazama dostiže vrhunac.”
Malo kasnije nemački vojnik i pisac upoznaje lično jugoslovenskog diplomatu i pisca, i to je taj susret na koji se Jinger nadovezuje četvrt vijeka kasnije u tekstu razglednice.
Međutim, Andrić nije htio da se sjeća. Njegova misija u Berlinu propala je 1941., mada nije on bio kriv. Hitler je pojačao pritisak na Beograd da se pridruži njemačko-italijansko-japanskom paktu, i na kraju je Jugoslavija pristala, u nadi da na taj način neće doći do okupacije: 25. marta 1941. bio je potpisan ugovor. Ali samo dva dana kasnije srpski oficiri, koji su bili protiv pakta, organizovali su puč uz podršku britanskih i sovjetskih tajnih službi. Hitler se razbjesnio i naredio da se Jugoslavija uništi. Pučisti u Beogradu su pokušavali da spasu ono što se više nije dalo spasti, i naredili su Andriću da Berlinu stavi do znanja da se Jugoslavija i dalje drži prohitlerovskog kursa. Međutim, Ernst fon Vajceker, državni sekretar Ministarstva vanjskih poslova koji je za vrijeme njegovog boravka u Berlinu često imao posla sa Andrićem, imao je stroge naredbe od ministra spoljnih poslova Ribentropa. Petog aprila 1941., dan pred bombardovanje Beograda, Vajceker bilježi: “U toku posljednja dva dana jugoslovenski poslanik je nekoliko puta pokušao da razgovara sa mnom. Ali pošto imam naredbu da ga ne primam, nisam ga primio.” Osim toga, on piše: “Jugoslovenski poslanik se 4. i 5. aprila tri puta prijavio na razgovor. Po naredbi ministra vanjskih poslova Rajha, svaki put sam javio da nisam tu.”
Andrić i stotine drugih jugoslovenskih diplomata u Njemačkoj, kao i u svim drugim zemljama koje je Njemačka okupirala, proveo je nekoliko nedjelja u pritvoru u hotelu na Bodenskom jezeru, prije nego što je u specijalnom vozu stigao u Beograd, gdje ih je već na stanici dočekao Gestapo. Mnogi su odmah bili vraćeni u njemačke konc-logore, ali Andrić je bio među onima koji su pušteni na slobodu.
Dok je Jinger u okupiranom Parizu pisao dnevnik, Andrić je u okupiranom Beogradu unajmio sobu, potpuno se povukao i napisao do kraja okupacije tri romana, među njima i Na Drini ćupriju, roman koji je kasnije bio preveden na mnoge jezike i za koji je dobio Nobelovu nagradu.
Kad su se Nijemci krajem 1944. povukli, u Beogradu su preuzeli vlast Titovi partizani. Desetine hiljada pravih ili navodnih protivnika novog poretka bili su streljani, nestali su u logorima, zatvorima, podrumima u kojima su se vršile torture. Andrićev status bio je nejasan, jer cijeli Beograd je znao za njegovu prošlost, dakle da je on bio vjerni sluga jugoslovenske kraljevske diktature, a Titovi komunisti su baš takve ljude proganjali i bacali u zatvor.
Ali pisac se brzo promijenio, i to na radikalno oportunistički način: Njegova ekselencija dr Andrić, kraljevsko-jugoslovenski diplomata u Hitlerovom Berlinu, naglo se pretvorio u druga Ivu, vrijednog govornika agitpropa, koji je obilazio komunistička gradilišta i hvalio Tita i Staljina. “Gdje god naši ljudi rade i misle, stvaraju i grade, raste večna slava Titovog dela i imena”, pisao je Andrić u ono vrijeme, kad su njegovi tekstovi bili puni ideološke štukature.
Nekadašnji komunistički ministar i kasniji disident Milovan Đilas napisao je 1977. članak koji je izašao u “Zidojče cajtungu”. Napisao je tada da mu se Andrić javio kad su komunisti preuzeli vlast i da je imao molbu. Jugoslovenska armija je organizovala izložbu ratne fotografije; jedna od slika pokazuje Andrića na ceremoniji potpisivanja pakta kojoj je prisustvovao i Hitler. “Vidite, ta izložba. Moja slika visi tamo… Ljudi to mogu svakako da shvate. Neprijatno je to danas, poslije toliko vremena”, rekao je Andrić, tvrdi Đilas. Đilas je odmah shvatio. “Nazvao sam nadležnog druga iz političkog odjeljenja armije i dogovorili smo se još u Andrićevom prisustvu da će slika biti udaljena. Andrić se stidljivo zahvalio i odmah je otišao.”
