Piše: Abdusamed Nasuf Bušatlić
U vremenu kada se bosanska historija često banalizira, svodi na ideološke konstrukcije ili prepisuje iz tuđih narativa, knjiga dr. Adema Zalihića, Bosna i Bošnjaci – od antike do Osmanlija, pojavljuje se kao djelo koje mijenja paradigmu. Ona hrabro, metodično i naučno utemeljeno vraća Bosni ono što joj je stoljećima pripadalo – njenu vlastitu priču i vlastitu istinu.
Stoga ova knjiga predstavlja jedan od najambicioznijih pokušaja u savremenoj bošnjačkoj historiografiji da se bosanska prošlost sagleda u njenoj punoj dubini, slojevitosti i identitetskoj kompleksnosti. Riječ je o djelu koje ne samo da donosi nove uvide nego i hrabro preispituje ustaljene narative koji decenijama, pa i stoljećima, oblikuju percepciju bosanskohercegovačke historije.
Zalihićev pristup polazi od jednostavne, ali moćne premise: historija Bosne nije zbir izoliranih epoha, nego neprekinuta civilizacijska linija, prepoznatljiva u geografskim konstantama, državnim institucijama, pravnim tradicijama, kulturnim obrascima i duhovnim kodovima.
Ta priča ne počinje u srednjem vijeku; ona je mnogo starija i polahko se tkala kroz ilirske korijene, rimsku gradsku strukturu, rane oblike vlasti i postepeno sazrijevanje bosanske državnosti, koja će s vremenom postati jedno od najstabilnijih političkih središta jugoistočne Evrope.
Taj kontinuitet nije ideološka konstrukcija, nego empirijski vidljiva činjenica potkrijepljena arheologijom, toponimijom, historiografijom i pravnim izvorima.
Kontinuitet bosanske državnosti
Dr. Zalihić jasno pokazuje da Bosna nije nastala ”jučer”, niti je politički oblikovana tek dolaskom Osmanlija. Naprotiv, bosanska državnost – u različitim formama, imenima i obimima – ima svoju prepoznatljivu jezgru, koju potvrđuju: geografska stabilnost teritorije, stalni državni centri (od Mila do Bobovca), vlastiti pravni sistem, diplomatska korespondencija i specifična kulturna i politička tradicija koja nije kopija ničijeg drugog modela.
Zalihićeva interpretacija time zavodi red u narative koji Bosnu prikazuju kao ”pasivnu pokrajinu” tuđih imperija. Ova knjiga vraća njen politički subjektivitet i pokazuje Bosnu kao državnu cjelinu koja djeluje, pregovara, ratuje, sklapa saveze i posjeduje vlastitu političku volju.
Kontinuitet bošnjačkog nacionalnog identiteta
U vremenu kada se ponovo nameću teze da Bošnjaci nastaju tek u 20. stoljeću, da je njihovo ime politička improvizacija ili da je njihova identitetska nit ”fluidna”, Zalihićeva knjiga postavlja stvari na naučno utemeljenu osnovu.
Bošnjaci srednjeg vijeka nisu bili ”vjerska skupina”, ”bogumilska sekta” niti bezoblična masa. Oni su imali teritorijalni, politički i etnički identitet, razvili su vlastite institucije, posjedovali prepoznatljiv etnički naziv, ostavili pravne i diplomatske tragove koji ih određuju kao narod.
Savremeni bošnjački identitet nije raskid s prošlošću, nego njena evolucija. Ideje o ”neutralnom bosanstvu”, koje ponovo oživljavaju duh kalajevštine i kolonijalnih administrativnih eksperimenata, raspadaju se pred dokazima o višestoljetnoj stabilnosti bošnjačkog narodnog imena i njegovoj kontinuiranoj upotrebi u izvorima, u diplomatiji, u osmanskim popisima, u pravnoj tradiciji i u kulturnom pamćenju.
Ovim djelom Zalihić naučno raskrinkava dugotrajne političke projekte čiji je cilj razvlaštenje Bošnjaka od njihove historije, identiteta i kulturno-duhovnog naslijeđa.
Kontinuitet bosanskog monoteizma – od arijanstva do islama
Ono što ovu knjigu čini, rekao bih, revolucionarnom, jeste način na koji Zalihić sistematično vraća duhovnu historiju Bosne u njen prirodni monoteistički okvir. Naime, u kasnoj antici Balkan je bio jedno od glavnih žarišta arijanizma – učenja koje je insistiralo na strogoj Božjoj jednoći i odbijalo dogmu o Trojstvu.
Arije i njegovi sljedbenici imali su presudan utjecaj u rimskim provincijama, među kojima je bila i Bosna, na širenje monoteističke doktrine među širokim slojevima stanovništva. Taj se utjecaj dodatno učvrstio kada je Ostrogotsko kraljevstvo, kao prva politička vlast na ovim prostorima koja je prihvatila arijanizam, institucionalno uspostavilo ovu doktrinu. O tome danas nepobitno svjedoče ostaci desetina kasnoantičkih arijanskih bazilika na području Bosne i Hercegovine.
Što se tiče bogumilskog mita koji je nastao izvan Bosne, on pada pred težinom dokaza i izvora koje Zalihić navodi u svojoj knjizi. Ni povelje, ni pravna tradicija, ni arheološki nalazi ne daju nikakav znak prisustva dualizma. Kristjani Bosne bili su nosioci izvorne monoteističke tradicije: zajednica utemeljena na vjeri u Jednog Boga, na jednostavnosti života, moralnoj strogoći i duhovnoj praksi koja je odražavala duh izvornog Isaovog, alejhis-selam, učenja, te je stoga dosljedno odbijala dualizam i kasnije dogmatske formulacije trojstva.
Zalihić time radikalno mijenja percepciju srednjovjekovne Bosne: duhovni identitet njenih ljudi nije bio devijacija, nego autentičan izraz kontinuiranog monoteizma.
Upravo zahvaljujući toj činjenici islam, s kojim su Osmanlije došle u Bosnu, nije doživljen kao radikalna promjena identiteta, nego kao dovršetak i nadgradnja monoteističke vertikale koja je pratila bosanski prostor stoljećima.
To objašnjava i historijsku činjenicu koju revizionisti nikada nisu mogli objasniti: zašto je islam u Bosni primljen tako brzo (objeručke), duboko i postojano.
U svjetlu iznesenog postaje očito da knjiga Bosna i Bošnjaci – od antike do Osmanlija nije samo historiografsko djelo, već revitalizacija autentičnog bosanskog civilizacijskog obrasca, nepravedno zapostavljenog u dosadašnjoj historiografiji; odgovor savremenim revizionističkim projektima; te naučna reafirmacija bosanske državnosti, narodnosti i duhovnosti.
U konačnici, ovo djelo predstavlja poziv da se bosanska prošlost napokon sagleda bez kompleksa i posuđenih teorija – kao historija jednog naroda koji je stoljećima nosio svoje jedinstveno (osobeno) mjesto u evropskoj civilizaciji, i koji ga, uprkos svemu, nije izgubio.
Zato ova knjiga Bosnu vraća Bosni, a Bošnjake njihovoj autentičnoj historiji.
