Piše: Vladimir Jovanović / Antena M
Porijeklo ustrojstva savremene Crkve u Srbiji (SPC) ne seže u prošlost dalje ispod 1830, kada je hatišerifom sultana Mahmuda II (Mahmud-u sānī) odobrena i osnovana Otomanskoj carevini vazalna srpska kneževina, posljedično i autonomna srpska crkvena uprava pod vrhovnom jurisdikcijom Vaseljenskoga Patrijarha.
Autokefaliju Crkvi Kneževine Srbije Vaseljenski Patrijarh odobriće tek 20. oktobra 1879. godine.
NE POSTOJI akt Vaseljenske patrijaršije kojim se priznaje crkveno-pravni nepostojeći „kontinuitet” savremene Crkve u Srbiji sa Pećkom arhiepiskopijom („patrijaršijom”).
Vaseljenska patrijaršija, kao svoju samoupravnu jurisdikciju osnovala je Pećku arhiepiskopiju, najprije 1220-ih pod nazivom Žička, posvetivši u episkopa Savu Nemanjića (Sv. Sava); ali je istu stavila pod anatemu (prokletstvo) kada se 1346. samoproglasila u Skoplju „patrijaršijom”, pa je1459. ukinula.
Onda je Vaseljenska patrijaršija pod Turcima 1557. obnovila Pećku arhiepiskopiju opet kao sebi podložnu samoupravu, da bi je 1766, po drugi put ukinula, ovoga puta — „vo vjeke”.
Štaviše, u vascijeloj Istočno-pravoslavnoj Crkvi, kanonima i sveštenoj praksi, NE POSTOJI norma, tomos, svešteni diptih ili kakav drugi akt da je Žičkoj ili Pećkoj arhiepiskopiji ikada priznavana autokefalija.
Provjerljivo je da NEMA tragova o „obnovi” Pećke tzv. patrijaršije nakon 1766. niti o navodnom crkveno-pravnom kontinuitetu ni u glavnim aktima SPC, a to su: Tomos o autokefaliji (1879), Ukaz regenta Aleksandra Karađorđevića (1920), Tomos kojim se Crkvi Srbije priznaje jurisdikcija za teritoriju Kraljevine SHS (1922), Zakon o Srpskoj pravoslavnoj crkvi (1929), Ustav Srpske pravoslavne crkve (1931)….
Slijedi nekoliko bitnih činjenica o genezi sadašnje Crkve Srbije iz 1830. i statusu autonomije pod Vaseljenskom patrijaršijom do 1879. godine…
HATIŠERIF SULTANSKI od 7-og rebjul-evela 1246. god. ili od 3-eg avgusta 1830. god. koji, pozivajući se na onaj 1829. god, prostranije govori o pravima Serbije, sadrži u čl. 14: „Mitropoliti i episkopi koje će izabrati rečeni narod [Srbi, prim], biće proizvedeni od PATRIJARHA GRČKOG U CARIGRADU, i da ne moraju sami dolaziti u isti prestolni grad”.
Dvojica arhimandrita — među njima i budući prvi mitropolit srpske autonomne jurisdikcije Melentije Pavlović — avgusta 1831. posvećeni su za episkope u Carigradu, a Vaseljenskoj patrijaršiji (Velikoj Hristovoj Crkvi) je srpska kneževina isplatila novac po osnovu duga za tri eparhije u Srbiji.
U septembru 1831. kroz poseban ugovor, nazvan „konkordat” (na snagu stupio januara 1832), crkvena autonomija Srba bivšeg Beogradskog pašaluka na duži period (do 1879) riješena je sa Vaseljenskom patrijaršijom.
„Konkordatom” se precizira da će se srpski episkopi birati u vazalnoj Srbiji, dok će Vaseljenskoga Patrijarha — da bi ih on priznao — o tome obavještavati, zbog čega će mu Srbi plaćati 300 „ćesarskih dukata”. Nezavisno od tog novca, na ime mirije Vaseljensku patrijaršiju je godišnje srpska vazalna kneževina namirivala sa 6.000 groša, a od 1836. (nakon dodataka „konkordatu”) i 9.000 groša; na liturgijama se u crkvama Srbije kao njezin prvojerarh pominjao Vaseljenski Patrijarh.
Turci i Vaseljenski Patrijarh su utvrdili i da je katedra „mitropolita beogradskoga i cele Srbije” — Beograd, koji je i sada katedra patrijarha Srbije Porfirija Perića.
Činjenice o ovome, među ostalima, 1912. objavljuje Mihailo Gavrilović u knjizi „Miloš Obrenović, 1827-1835”, III, Beograd, str. 604-607, a na str. 609-613 su: „Prevod glavnog patrijaršeskog konkordata, koji je sačinjen jelinskim stilom. Jan. 1832. Konstantij Božijeju milostiju arhiepiskop konstantinopolski, Novoga Rima i vselenski patrijarh“ i „Prevod dodatka k prvom glavnom konkordatu. Grigorij Božijeju milostiju arhiepiskop konstantinopolski, Novoga Rima i vselenski patrijarh (1836. leta julija 17-g)”), etc.
Kratkotrajni Ustav Knjaževstva Serbije iz 1835. (tzv. Sretenjski, suspendovan nakon 55 dana) u glavi IX – O Crkvi, čl. 93. sadrži ovu odredbu: „Vnutrenje rukovodstvo Crkve prinadleži Mitropolitu i duhovnoj vlasti, koja će se ukazom otrediti s nabljudavanjem ugovora, utvrđeni s PATRIJARHOM U CARIGRADU”.
Na temelju crkvene autonomije, darovane od Sultana, a potvrđene od Vaseljenskoga Patrijarha, Narodna skupština Knjaževstva Srbskoga je 1836. donijela Načertanije o duhovnoj vlasti u Serbiji. To je važno i iz razloga jer važeći Zakon o crkvama i verskim zajednicama Republike Srbije („Sl. glasnik RS”, br. 36/2006) u čl. 11 st. 1 precizira:
„SPC se priznaje KONTINUITET sa PRAVNIM SUBJEKTIVITETOM STEČENIM na osnovu Načertanija o duhovnoj vlasti (Odluka Narodne Skupštine Knjaževstva Srbskog od 21. maja 1836. godine) i Zakona o SPC (‘Službene novine Kraljevine Jugoslavije’, br. 269/1929)”.
Napominjem i da je 1838, opet sultan Mahmuda II — koji je Srbima osmislio i uzakonio trobojnu zastavu — odredio: Ustav Knjaževstva Serbije — SULTANSKI HATIŠERIF, istekšіj okolo polovine Ševala 1254 (od 10/22 do 12/24 dekemvrіja 1838) sodržavajućіj Ustav, darovanij Njegovim Visočestvom žiteljima Njegove PROVINCІJE SERBIJE – Mojemu Veziru, JUSUFU-MUHLIS-PAŠI (da bi on bio proslavljen!) i Knjazu Naroda Serbskog MILOŠU OBRENOVIĆU (da bi njegov konac bio ščastliv!).
U preambuli Mahmud II piše da je „žiteljima moje PROVINCIE SERBIJE za njinu vjernost i njinu privrženost” odlučio „darovati ovoj Provinciji jedno vnutrenje Pravlenije i jedan nacionalni Ustav postojan, osobeni i preimuščestveni, pod uslovijem, da Serbi ispolnjavaju točno u budušče dužnosti, vjernosti i pokornosti, i da plaćaju ispravno na propisane termine mojoj visokoj Porti danak, kog je plaćanje opredjeleno i zaključeno”.
Citiram čl. 57:
„Budući da su SERBI, PLATEŽNI PODANICI VISOKE PORTE, Hristijani Zakona Grečeskog, inače nazvanog Cerkva Vostočna, Ja sam darovao narodu Serbskomu punu svobodu, upražnjavati obične ceremonije zakona njiovog, i izbrati između sebe sa Tvojim [Miloša Obrenovića, prim] sodejstvijem i Tvojim nadziranijem njiove Mitropolite i njiove Episkope, POD USLOVIJEM da oni po duhovnomu činopoloženiju budu PODČINJENI DUHOVNOJ VLASTI PATRIJARHA, SJEDEĆEG U KONSTANTINOPOLJU, koji se smatra kao Načalnik ovog Zakona i Sinoda…”
Srbi i danas mašu trobojkom koju je osmislio sultan Mahmud II
