Piše: Kenan Šurković
Tokom više od hiljadu četiri stotine godina islamske ovozemaljske prisutnosti i paralelnog razvitka heterogenih etnosa unutar univerzalnog etnosa, dolazi do formiranja različitih vidova kulturnog i intelektualnog djelovanja koji su u sebi primarno apsorbirali duhovnu težnju muslimana za otkrivanjem eshatoloških vertikala sopstvenog bića i praktičnog uma kao materijalizacije civilizacijskog fenomenološkog iskazivanja. Dubok misaoni ton, koji je svoju vrijednost i otjelotvorenje pronalazio u pisanoj formi, podario je islamskim narodima pregršt tematskih apsolvacija koje su obuhvatale širok dijapazon izbora, kako slobodnog spisateljskog i pjesničkog asanblaža, tako i egzaktnog naučnog slova i vjerskog postuliranja. Tokom dugog perioda političkih polarizacija, duhovnih klonuća i fizičkih žrtvovanja, islamska se vjerska misao ipak otkriva kao kontinuirani fenomen ljudskog genija za bilježenjem Božijih znakova koji nam se, uz naš vizuelni i misaoni talenat, objelodanjuju u svijetu esencije i praktikuma a zatim egzaktno obrazlažu u knjigama kao svjedočanstava jednog vremena i jednog napora. Jer knjiga je «ikonološko» znakovlje našeg postojanja, svojevrsan obris u vremenu koji leži s onu stranu paušalnog posrnuća bivajući dovoljna sama sebi u dokazivanju same sebe. Zbog takvog, u čovjeku urođenog senzibiliteta, Allah dž. š. je Objavu poslao u vidu poruke koja je ovjekovječena i u vječnost utisnuta kao knjiga, istina poslana od Uzvišenog Gospodara svih svjetova, živog i vječnog, koji svojom milošću poučava čovjeka onome što ne zna predočavajući mu istinu kroz, s jedne strane, formu intelekta koji u sebi obuhvata praktična znanja i upute, i, s druge, formu duhovne spoznaje kao vitalne transcedencije. Tako nam se Kur'an prikazuje kao istinski total univerzalnog znanja produbljujući naše duhovne percepcije. Ogromno poštovanje muslimana spram Svete knjige dalo je za pravo mnogima da, čim je došlo do prve značajnije prepisivačke djelatnosti u vrijeme Osmana r. a., postave pitanje o vizuelnom izgledu Kur'ana, odnosno, da li knjiga kao materijalna forma, a naročito jer se radilo o Kur'anu, treba imati i svoj posebno naznačen estetski izraz. Ovdje treba naglasiti da je «historija» Kur'ana kao knjige podložne praksi prepisivanja, istovjetna sa historijom i razvojem arapskog pisma, koje svoj morfološki iskaz i nadgradnju duguje, između ostalog, težnjama da se Kur'an u svojoj materijalnosti stilski izdefiniše te mu se dadne svojevrsna umjetnička profilacija, shodno značaju Božije objave.
Kaligrafija kao umjetnička forma
Ljudska praksa je estetska praksa koja svom manuelnom iskazu daje vizuelni značaj, što se kao imperativ nametalo kod prepisivanja Kur'ana. Uprošćeno gledajući sadržaj je uvijek isti, on se u Objavi ne mijenja, ali ono što mu može dati još veći značaj jeste posebno shvaćena praktična realizacija. Jer ako je Kur'an ukras ljudskog roda i uzvišena vertikala naše duhovne spoznaje, onda je i svaki harf (slovo), koji tvori riječ kao konkretan pojam, uzvišeni detalj i vizuelni ukras Kur'ana. Ako opet riječi imaju svoju vanjsku, pojavnu apstrakciju, onda ona ima razvojnu težnju da isprofilira sopstveni oblik do punog izraza. Kada smo rekli da razvoj prepisivanja Kur'ana prati razvoj pisma, onda se tu misli na pismo kao umjetničku formu, u ovom slučaju kaligrafiju. Kao i svako pismo, tako i arapsko, a koje se, inače, direktno oslanja na aramejsko, ima svoju šematsku morfologiju, koja je, u krajnjem slučaju, proizvod jedne tendencije apstrahiranja, što je kao proces, najprimjetnije izraženo kod nastanka klinastog pisma sumerskih naroda. Takva, na početku neodređena forma, usmjerava se ka određenom uozbiljenju koji se oslikava kao naša težnja za osmišljenim uspostavljanjem vizuelnog reda unutar znakovnog sistema komunikacije. Umjetnost, u suštini, nema nikakve veze sa početnim formiranjem izgleda slova (mada podrazumijeva značajan stepen osmišljenog kreativnog napora) ali ima kada pismo teži uspostavljanju usaglašenog vizuelnog identiteta. Sve poslije toga postaje isključivo razvojem stila, odnosno, umjetnička težnja za «buđenjem» oblika biva primaran pokretač stvaranja formalnih koncepcija konkretne vizualizacije. Arapsko pismo je jedno od rijetkih koje ima snažnu estetsku aspiraciju. Dok se evropsko alfabetsko znakovlje, i pored svih napora, nikada nije pomaklo od prostog krasnopisa i skromne tipologije, kod arapskog pisma možemo govoriti o čitavoj umjetničkog historiji i kompleksnoj kreativnoj kosmologiji. S obzirom da ovdje pismo podrazumijeva umjetnost, veoma je lahko doći do zaključka da je Kur'an svoj pisani osnov pronašao u kaligrafiji, a koja je svoj poseban značaj počela dobijati u devetom stoljeću, kada je naučno i matematički isprofilirao Ibn Muglah, sekretar abasidskog dvora u Bagdadu. On je uveo neka proporcijska pravila, koja su predstavljala osnov za buduće umjetničke stilizacije. Nešto kasnije dolazi do jasnog razgraničenja između kufskog, (uglastog) pisma, i kurzivnog, (zaobljenog). Prvo vremenom postaje gotovo isključivo dekorativno dok drugo nalazi svoju široku primjenu u svakom obliku pisane prakse. Ubrzo Naskhi stil kurzivnog pisma postaje osnova za daljnje stilizacije unutar kojih se posebno ističe stil Thulut, često upotrebljavano kod ispisivanja levhi zbog svoje posebne elegancije.
Simbolizam ornamentike
Ovakvim razvojem došlo je do toga da se pismo i ornament sastave kao dva dopunjavajuća elementa sličnih čulnih vrijednosti. Takva tendencija je vidljiva od samih početaka prepisivanja Objave, a posredno je mogla imati uzore i u kršćanskom tretiranju Biblije, ali svakako ne u smislu figuralnog ilustriranja. Zbog toga je došlo do usaglašavanja pisma i ukrasa, odnosno, jedna apstrakcija je dopunjena drugom stvarajući time orginalnu dekorativnu sintezu, koja je vremenom bila sve uočljivija. Što su kaligrafija i arabeska poprimale zavisniju kulturološku identifikaciju sročenu kroz islamsku specifičnost, to je njihov izraz dobijao jedinstveniji razvojni obrazac. Na primjer; islamska ornamentika je naglo evoluirala od skromnog ukrasa na rukopisima do samostalnog dekorativnog obrasca sa veoma razvijenom psihologijom oblika, koja svoj iskon pronalazi u antropomorfnim uzorima i impresionističkim inspiracijama. Puki ornament je izraz okoštale intuitivne slagalice sekundarnog značaja i obično predstavlja propratni sadržaj na nekom rukopisu. S druge strane arabeska na početku ima svoju logičku deduktivnu osnovu, koja teži makrokosmičkim uopštavanjima, međutim, u samoj realizaciji, induktivni metod usaglašavanja detalja i težnje ka uopćenim generalijama ima svoj poseban značaj. Riječ je o klasičnoj strukturalnoj analizi oblika i njegovog kretanja ka upečatljivim likovnim znakovima, koji se mogu i pojmovno određivati, što je sistematski svoj najveći vrhunac pronašlo u rumi-ornamentici i njenim simboličnim zakonitostima. Stil je ovdje sveden na izraz, shvatljiv gest, kreativnu akciju značajnih estetskih određenja. Tako je arabeska, u određenim historijskim periodima, naročito na vrhuncu osmanske umjetnosti, težila totalnoj apstrakciji «prijeteći» da će u potpunosti apsorbirati početne floralne motive na kojima se, u suštini, i zasnivala. Međutim, to se nije dogodilo iz razloga što je islamski umjetnik težio očuvanju jednog realističkog efekta zasnovanog na vjerskoj ideji o vidljivosti Božijih znakova, odnosno, shvatljivosti organskog oblika u njegovoj izvornoj apstraktnosti i istovremenoj pojmovnoj egzaktnosti. Na primjer, stilizacija cvijeta može imati svoju snažno izraženu težnju ka formalnoj razgradnji, ali se to uobličavanje uvijek mora povoditi za svojim realnim uzorom, dovodeći motiv na rub apstrakcije zadržavajući pri tome logičku kreativnu težnju za morfološkim «ispitivanjem» motiva do njegovih krajnjih formalnih konsekvenci. Empiristički rečeno radi se o kreativnom razvoju unutar kontrolisanih uslova gdje umjetnost predstavlja značajnu logičku igru unutar koje se, veoma konforno, mogu smjestiti različita fantazmagorična i metamorfološka iskustva bazirana na principu mašte i nesputane kreativne težnje. Time je arabeska sprovela ideju ikonoborstva usmjerivši svoja pregnuća ka formalnim analizama organskog motiva, ostavljajući usput prostor za djelovanje psiholoških i simboličkih opservacija.
