Piše: Jusuf Džafić
Čaluk. Kladovska porodica. O ovoj porodici ne znamo skoro ništa, osim onoga što bilježi Evlija. Tako saznajemo da su u Kladovu u Evlijino doba živjela dvojica Čaluka: Mustafa-aga Čaluk i Osman-paša Čaluk. Obojica su imala velebne kuće u Kladovu. Moguće da su Osman-paša i Mustafa-aga bili braća. Evlija je kod Osman-paše 1665. godine proveo tri dana kao gost. Da li su kladovski Čaluci u srodstvu sa Čalucima iz Bobovca kod Kaknja nismo mogli da ustvrdimo. Inače, bobovska porodica Čaluk (prije prelaska na islam Radak) predstavljaj bliske rođake bosanske kraljevske porodice i dvorske službenike. U osmansko doba su bili begovi. Danas pripadnici ove porodice žive u Kaknju, Sarajevu, Livnu i dr. (544, 545)
– Čengić (Čengizade). Najpoznatija bosanska begovska porodica. Dali su preko 40 paša, a o broju begova i aga da ne pričamo. Turskog su porijekla. Vode porijeklo od Isfendijar-bega (prvi put spomenut 1498), kneza (melika) iz Egila (Eğil) kod Dijarbekira i zeta Ebu el-Muzaffera Kasima, vladara iz dinastije Ak Kojunlu. Kada je sultan Selim I osvojio kneževinu Čengića 1518. godine, porodicu je preselio u Čangri kod Ankare, gdje im je dodjeljen zijamet. Tada je Isfendijar-beg dobio ruku kćerke Selima I: iz tog braka rodio se Kara Osman-han, bosanski sandžakbeg (1554—1555) i rodonačelnik bosanskih Čengića.
Kara Osman-han se trajno nastanio na Borijama u Zagorju kod Kalinovika. Imao je tri sina: jedan je ostao u Zagorju, drugi je otišao u Ustikolinu, a treći u Rataje kod Foče. Vremenom, porodica Čengić se toliko razgranala da je posjedovala svoje kule i odžake u sljedećim mjestima: Borije, Jelašca, Kuta, Mjehovina, Hotovlje, Zelumići, Vihovići, Rožanovići na Zagorju; Rataji, Miljevina, Srbotina, Lokve, Potpeć kod Foče; Mala Gračanica, Fojnica, Cernica, Lipnik, Lukavice, Fazlagića Kula, Srđevići kod Gacka; Slatina, Blažuj kod Sarajeva, Čengić Vila u Sarajevu; Foča, Pljevlja, Boljanići kod Pljevlje, Odžak kod Ustikoline, Presjenica kod Trnova, Višegrad, Golinjevo kod Livna, Bijeljina i dr. Ne računajući sve ono što je nastradalo u prijašnjim ratovima, poglavito za vrijeme Nevesinjske puške (1875); skoro svi preživjeli odžaci i kule Čengiča su spaljeni u Prvom svjetskom ratu, a ostatak u Drugom svjetskom ratu.
Neki od poznatih osmanodobnih Čengića su: Ali-paša, Ismail-paša, Rustem-beg, Durmiš-paša, Kara Osman-beg, Murat-paša, Ahmed-paša, Osman-paša, Murat-paša, Omer-paša, Bećir-paša, Džafer-paša, Smail-aga, Derviš-paša, Osman Mazhar-paša, Ali Galib-paša, Zulfikar-paša. Evlija se lično susreo sa Ali-pašom Čengićem i njegovim sinom Rustem-begom.
Prema procjenama Udruženja aristokratske porodice Čengić, danas ima 8-10 hiljada pripadnika porodice Čengić, od čega oko 5 000 u Bosni. Većina su Bošnjaci islamske vjeroispovjesti, ali ima manji broj katolika i pravoslavaca. (158-159, 174, 407, 408, 448, 460, 479)
– Čović (Čovozade). Beogradska porodica. (89)
– Čović (Čovozade). Sarajevska porodica. (116)
Ovo je prezime često. Nalazimo ga kod Srba, Bošnjaka i Hrvata. Danas postoji i u Beogradu i u Sarajevu, ali je teško ustvrditi vezu sa Evlijinim porodicama Čović.
– Čultarević (Čultaroglu). Bosanska porodica. Danas, prema našim saznanjima, postoje samo Čulatrevići iz Janje kod Bijeljine. Dio ove porodice se zbog Agresije raselio širom BiH i svijeta. Međutim, da li je Evlijin Čultarević u srodstvu sa janjarskim Čultarevićima nije nam poznato. (144).
– Dešić (Dešozade). Sarajevska porodica. Rijetko prezime koje nalazimo kod Srba, Hrvata i Bošnjaka. Najpoznatiji su hrvatski katolički Dešići koji potječu iz Travnika. (116)
– Devrić (Devri-zade). Banjalučka porodica. Rijetko prezime. Možemo ga naći kod Srba, Hrvata i Bošnjaka. Nosioci ovog prezimena žive u Sisku, Beogradu, Bratuncu, Vlasenici i dr.
– Dukatar (Dukatoglu). Livanjska porodica. Hadži Ahmed Dukatar je između 1562. i 1574. godine podigao u Livnu džamiju, u narodu poznatu kao Glavica. Porodica Dukatar postoji u Sarajevu, najmanje 200-250 godina. Moguće da su oni potomci livanjske porodice Dukatar. (135)
– Durić (Durzade). Beogradska porodica. Hadži Husein, predstavnik ove porodice, imao je svoju džamiju u Beogradu. Danas prezime Durić nalazimo, pored Bošnjaka, i među Srbima i Hrvatima. Ima ih i u Beogradu, ali teško da su u rodu sa Evlijim Durićem. (87)
– Džaferbegović (Džaferbegzade). Prusačka porodica. Pretpostavlja se da je rodonačelnik porodice neki Džafer-beg. On je otac izvjesnog Džaferbegovića koji je posjedovao odžak kod Prusca i koga je Evlija istakao kao velikog dobrotvora. Danas je Džaferbegović često prezime kod Bošnjaka. Džaferbegovići u Gornjem Vakufu bi mogli biti u rodu sa Evlijim Džaferbegovićima. (133)
– Džaferbegović (Džaferbegzade). Kliška porodica. Bili su ugledna (ajanska) porodica u Klisu do njegovog pada 1648. godine. Danas prezime Džaferbegović imamo u Bihaću, Bosanskom Novom, Gornjem Vakufu, Zenici, Tuzli, Sarajevu i drugdje. Da li neki današnji Džaferbegovići vode porijeklo od kliških ajana, nismo mogli da utvrdimo. (152)
– Ferhadpašić (Ferhadpašazade). Banjalučka porodica. Bili su nosioci banjalučkog javnog života od XVI do XVII stoljeća. Rodonačelnik porodice je Gazi Ferhad-paša Sokolović, posljednji bosanski sandžakbeg (1574-1580), prvi bosanski beglerbeg (1580-1588) i najveći vakif Banja Luke. Ferhad-pašu su nadživjela tri njegova sina: Sulejman-beg, Murat-beg i Husein-beg. Sulejman-beg je bio zapovjednik Novigrada kod Zadra, zatim Nadina, a onda kapetan Nadinske kapetanije (1645). Bio je alajbeg u Kninu 1647. godine. Spominje se i 1647. i 1648. godine u kontekstu ratnih dešavanja u Dalmaciji tokom Kandijskog rata. Sagradio je džamiju, han i više dućana u Dubočcu na Savi kod Dervente. Murat-beg je imao posjede u nahiji Kobaš. Husein-beg je obitovao u Banja Luci, gdje je 1614. godine obnovio očev most koga je srušila poplava. U svom posjedu je 1620-ih imao Tinj, Gorice, Hrašćane i Prkos, koje je njegov babo 1587. godine bio uvakufio. Za Ferhad-pašinog unuka Ali-beg znamo samo da je imao kćerku udanu za J. Filipovića.
Evlija spominje iz ove porodice samo Mehmed-beg Ferhadpašića, kućevlasnika Gazi Ferhad-pašine kuće u kojoj je 7 mjeseci odsjedao Melek Ahmed-paša, tadašnji valija bosanski, dok je boravio u Banja Luci. Mehmed-beg je bio i upravnik Ferhad-pašinog imareta u Banja Luci.
Historija zna još i za Mustafu-pašu i njegovog sina Mehmed-bega. Mustafu-pašu prvo nalazimo kao defter-ćehaju, onda kao bosanskog alajbega, te kao banjalučkog kapetana i mutesellima. Istakao se u ratovima sa Hazburškom monarhijom, pa je imenovan beglerbegom Tripolija u Šamu, da bi kasnije postao vezir i namjesnik bosanski (1708-1709). Na toj poziciji je preminuo 1709. godine u Banja Luci. Ukopan je u haremu džamije, koju je sagradio u mahali između Gornjeg Šehera i Novoselije (džamije odavno više nema). U Banja Luci je bio sagradio i most, koji je propao u poplavi 1730. godine. Mehmed-beg je naslijedio oca na čelu Banjalučke kapetanije. Kao dizdaru banjalučke tvrđave, odobren mu je zahtjev za naseljavanje izbjeglog stanovništa pet sela banjalučkog kadiluka (1704). Obnovio je i proširio banjalučku tvrđavu (1717-1718). Godine 1736. godine odlazi sa 80 vojnika u rat protiv Rusije. Pretpostavlja se da je u tom ratu poginuo, te da je ukopan pokraj oca. Sa smrću Mehmed-bega ugasila se porodica Ferhadpašić. (213, 215, 257-258)
– Filipović (Filipzade). Sarajevska porodica. Frekventno prezime kod Srba, Hrvata i Bošnjaka. Filipovića ima i danas u Sarajevu, no da li su rod sa Filipovićima iz Evlijinog doba nepoznato je. (116)
– Hadžić (Hadžizade). Beogradska porodica. Posjedovali su dvor u Beogradu. Prezime Hadžić je često i danas ga možemo naći kod kod Srba, Crnogoraca, Bošnjaka i Hrvata. Postoji i u Beogradu, ali najverovatnije nemaju veze sa Evlijinom porodicom Čović. (85)
– Handžić (Handžizade). Beogradska porodica. Moguće da je rodonačelnik porodice otac beogradskog prvaka Handžića iz Evlijinog doba. (89)
– Hercegović (Hersekoglu). Bosanska plemićka porodica. Ogranak porodice Hranića, odnosno roda Kosača. Kosače su se granale na četiri kuće sitnog plemstva i jednu velikašku kuću Hranića. Porijeklom su iz gornjeg Podrinja, iz jednog sela kod Foče koje i danas nosi ime Kosače. U blizini sela Kosače nalazi se selo Hranjevići, gdje su živjeli pripadnici porodice Hranić. Prvi poznati član porodice, te time i njen rodonačelnik, jeste knez Vuk Hrana (1317-1359). Imao je dva sina: Vlatka Vukovića (?-1403), čuvenog vojvodu bosanskog i glavonokomadujućeg u dvije bitke protiv Osmanlija: bitke kod Bileće (1388) i bitke na Kosovu (1389), i Hranu Vukovića, velikog kneza bosanskog, preko kojeg se nastavlja loza Kosača-Hranića. Potonji je imao tri sina: Sandalja Hranića (oko 1370-1435), velikog vojvodu bosanskog, te knezove Vuka (?-1424) i Vukca (?-1432). Sandalj nije imao potomstvo. Vuk je imao sinove knezove Ivana (prije 1400-1460-ih) i Sladoja (prvi put se spominje 1429- iza 1465). Ivan je imao sina Adama s kojim prestaju vijesti o toj grani Kosača. Vukac je imao kćerku Teodoru i sina hercega Stjepana Vukčića (1404-1466), rodonačelnika Hercegovića. Po Stjepanu je Hercegovina dobila ime. Stjepan je imao kćerku Katarinu, kraljicu bosansku i ženu kralja Stjepana Tomaša, te tri sina: Vladislava (1426-1490), Vlatka (1427-1489) i Ahmed-pašu (rođ. Stjepan, 1459-1516). Padom Bosne, a kasnije i Hercegovine, došlo je do rasejanja porodice Hercegović i razgranjavanja porodice u tri grane.
VladislavovagranaHercegovića. Vladislav Hercegović 1463. godine stupa u službu ugarskog kralja Matije Korvina. Kasnije odlazi u Ugarsku (1467). Godine 1469. sa porodicom prelazi na posjed Kalnik (sjeverozapadna Slavonija), koji mu je dodijelio kralj Matija. Imao je sina Balšu (?-1499). Balša je naslijedio očeve posjede i spominje se 1492. godine među hrvatskim plemićima koji su podržali Maksimilijana Hazburškog za kralja Hrvatske. Balšin sin Petar Balša nastavio je stolovati u Kalniku, koristeći se titulom herceg. Imao je više sinova, od kojih su sljedeći poznati po imenu: Matija (u. prije 1533) i Vladislav II. Matija je imao sina Nikolu i kćer. Nikola sa materom 1537. godine napušta Slavoniju i prelazi na imanje svojih dajdži Jakšića u Čanadskoj županiji, današnja južna Mađarska. Imao je sinove Juru, Pavla, Stipana, te kćerke Katarinu i Mariju. Hercegovići iz Vladislavove grane se posljednji put spominju 1605. godine, kada su im Dubrovčani isplatili prihode s njihovih imanja.
Vlatkova grana Hercegovića. Padom Hercegovine (1482) Osmanlije su dali Vlatku, od tada bivšem hercegu, na uživanje leno na području bivši Kosačinih zemalja. Godine 1486. seli se sa porodicom na Rab, gdje je ostao do svoje smrti. Njegova udovica se preudala za mletačkog kapetana Marka Loredana i preselila se sa Vlatkovim sinom Ivanišom u Veneciju. Dotični Ivaniš Kosača (ital. Kosazza) je od 1505. godine bio član mletačkog Velikog vijeća, a spominje se još 1546. godine. Imao je sinove Vlatka (1518-1591), Stipana i Feranta (1535-prije 1565), te kćeri Fiorenzu, Sanu, Elizabetu i Virginiju. Vlatko je imao osam sinova, a Ferante sina jedinca Ferantea (1558-1599). Vlatkov sin Alfonso (1556-1623) imao je kćerku Izabelu, a sin Ivan je imao, između ostalih, sina Vlatka, Matiju i kći Anzelotu. Hercegovići iz Vladislavove grane se 1640. godine posljednji put spominju u mletačkim izvorima. Prezime Kosača (Kosazza) postoji danas u Italiji, ali nam nije poznato da li su u srodstvu sa našim Hercegovićima-Kosačama.
Ahmed-pašina grana Hercegovića. Ahmed-paša, koga Evlija na više mjesta spominje, imao je sinove Ali-bega Širija (?-iza 1550), velikog pjesnika i sandžakbega u Egiptu, Mustafa-bega (?-1527), sandžakega Bozoka (istočno do Ankare), Ahmed-bega, prvog bosanskog hafiza, Mehmed-bega, te kćer Humu. Iz ove loze Hercegovića spominje se 1585. godine još Mustafa-aga, unuk Ahmed-pašin. Zadnji spomen Hercegovića iz Ahmed-pašine grane pada u 1589. godinu. (71, 102, 156, 164, 261, 336-337, 388-389, 391-392)
– Isabegović (Isabegzade). Bosanska porodica. Mogući dalji potomci Kosača. Rodonačelnik porodice nije Isa-beg Ishaković, na što aludira samo prezime, već njegov otac Ishak-beg. Gazi Ishak-beg je bio namjesnik bosansko-skopskog krajišta (1414-1439) i veliki vakif Skoplja. Gazi Isa-beg Ishaković bio je zadnji namjesnik bosansko-skopskog krajišta (1454-1463) i drugi bosanski sandžakbeg (1464-1470). Utemeljitelj je Sarajeva, Novog Pazara, Šapca i veliki vakif Skoplja. Pored Isa-bega, Ishak-beg je imao sinove Baraka i Aseb Aliju. I oni su djelovali kao krajišnici u Skoplju i Sarajevu. Isa-beg je imao tri sina: Muhameda, Ali-bega i Mehmed-bega. Muhamed je bio nazir očevih vakufa, Ali-beg “gospodar zemlje Pavlovića”, a Mehmed-beg sandžakbeg hercegovački (1507-1510, 1513-1515), sandžakbeg bosanski (1484-1485), dugogodišnji gospodar zemlje Pavlovića, te utemeljitelj Rogatice i skopski i sarajevski vakif. Ne zna se dalja sudbina porodice Isabegović. Danas Isabegovića ima u Bijeljini, Tuzli, Lukavcu, Žepču i dr. Da li koja navebedug pd njih vuče porijeklo Isabegovića. (108, 109, 111, 263-264, 265, 282-283, 284, 286, 291)
LITERATURA:
Ovo je spisak opće literature. Ostala literatura spomenuta u tekstu.
- Evlija Čelebija, Putopis, Svjetlost, Sarajevo, 1967.
- Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Ikdam, Istanbul, 1896-1900, sv. 1-6, Türk tarih encümeni kurumu, Istanbul, 1928, sv. 7-8, Ma'arif Vekaleti, Istanbul, 1935, sv. 9, 1938, sv. 10.
- John Freely, A History of Ottoman Arhitecture, Witt Press, Boston, 2011.
- Joseph von Hammer, Narrative of Travels in Europe, Asia and Africa in The seventeenth Century by Evliya Efendi, Oriental Translation Fund for Great Britain and Ireland, London, sv. 1 u dva dijela 1834, 1848, sv. 2, 1850.
- Marta Andrić, Simpozij o Evliji Čelebiji, Scrinia slavonica, 12/2012, str. 377-380.
- Robert Dankoff, Ottoman Mentality. The World of Evliya Çelebi, Brill, Leiden-Boston, 2006.
- Robert Dankoff-Klaus Kreiser, MaterialienzuEvliya ÇelebiII (uključuje: AGuidetotheSeyahat–nameofEvliya ÇelebiandBibliographieraisonnée, Brill, Leiden, 1992.
- Robert Dankoff-Semih Tezcan, An Evliya Çelebi Bibliography, www.bilkent.edu.tr/~ tebsite/evliya.pdf, 16.11.2013, 20:45.
