Piše: hfz. Jusuf Džafić
Pedesetih se, konačno, pojavljuje i kompletan prijevod svih onih dijelova Sejahtname koji govore o južnoslovenskim krajevima (1957), djelo Hazima Šabanovića, jednog od naših najistaknutijih orijentalista (Evlija Čelebi, Putopis, odlomci o jugslavenskim zemljama, Svjetlost, Sarajevo, 1957 [Prikazi:Hasan Kaleši u Prilozi za orijentalnu filologiju,10-11/1960-61, 295-97; Hasan Brkić u Geografski Pregled 3/1959, 132-134]). Djelo je popraćeno izvrsnim komentarom kroz koji je ispravljena većina grešaka i rješena glavnina problema koji su se protezali od samih početaka prevođenja Sejahatname kod nas. U uvodu, prije teksta prijevoda sa komentarom, Šabanović je u 50-ak stranica obradio biografiju Evlije i njegov putopis, uz osvrt na dotadašnje proučavanje Evlije kod nas i u svijetu. Prijevod je doživio još dva kompletna izdanja (1967, 1979), a 1999. godine izlazi kao posebna knjiga samo dio koji govori o Bosni (Evlija Čelebija o Bosni i Hercegovini, Sejtarija, Sarajevo). Šabanovićev prijevod je umnogome olakšao proučavanje Čelebije i njegovog putopisa, naročito za autore koji nisu vični osmanskom turskom jeziku. Takođe, omogućio je po prvi put cjelokupni uvid u Evlijina putovanja po bivšoj Jugoslaviji. Stoga, u nastavku našeg rada, često ćemo se pozivati na ovaj prijevod. Šteta što je Šabanović stao na tome, te nije preveo i neke druge djelove Sejahtname, pogotovo one vezane za Ugarsku, koji imaju veliku važnost za proučavanje migracija bošnjačkog stanovništa, budući da je bilo dosta ugarskih gradova gdje su Bošnjaci bili većina prije kobnog Bečkog rata (1683-1699).
U nastavku ćemo ukratko spomenuti radove koji se tiču Evlije i njegovog putopisa, a koji su objavljeni od pedesetih godina XX stoljeća do danas na domaćim jezicima: Gliša Elezović, Veštica u Čal'k Kavaku u Bulgarskoj, Priviđenje ili obmana Evlije Čelebije, Zbornik radova SAN-A, Etnografski institut, 2/151, 109-117; Nedim Filipović, Evlija Čelebija, pisac najstarijih putopisa o Bosni i Hercegovini, Oslobođenje, 9/1952, br. 1811, str. 4; Mehmed Mujezinović, Obnova natpisa na Sokolovićevu mostu u Višegradu, Naše starine, 1/1953, 183-188; Ibid., Autogram Evlije Čelebije u trijemu džamije Aladže u Foči, Naše starine 4/1957, 291-293; Ibid., Islamska Epigrafika Bosne i Hercegovine, II, Sarajevo, 32-33, 37, 38117; Ibid., Dva autograma Evlije Čelebije u Foči iz 1047 (1664) godine, Glasnik Vrhovnog Islamskog Starješinstva u SFRJ, 44/1981, br. 44, 433-437; Hazim Šabanović, Evlija Čelebi, Enciklopedija Jugoslavije, III, 1958, 280-281); D. Nešković, Evlija Čelebija o našem kraju, Polimlje, 7/1959, 219-222; Branislav Durdev-Milan Vasić, Jugoslavenske Zemlje pod turskom vlašću (do kraja XVIII stoljeća), Zagreb, 1962; Olga Zirojević, Beleške Evlije Čelebije o naseljima na putu od Beograda do Budima u svetlu savremenih izvora, Istorijski Časopis, 24/ 1977, 161-175; Enver Mehmedbegović, Evlija Čelebija ponovo među nama, Svjetlost, Sarajevo, 1982; Ašk Gaši, Tekije i tarikat u Putopisu Evlije Čelebije, Islamska misao, 7/1985, 20-26; Verena Han, Prilog Evlijinoj netačnosti, Zbornik posvećen na Boško Babić 1924-1984, Posebni izdanja III, Prilep, 1986, 251-253; Ibid., Putopisne beleške Evlije Čelebije, kao izvor za istoriju umetnosti Balkana, Gradska kultura na Balkanu, Beograd, 1988, 87-104.
Iako je od 50-ih, pogotovo nakon Šabanovićevog prijevoda, Evlija Čelebija bio nešto više zaokupio pažnju naših pisaca, to se drastično mijenja krajem 80-ih do te mjere, da je zadnji članak o Čelebiji objavljen kod nas u Bosni bio članak Behidtudina Šehapija iz davne 1988. godine i to na makedonskom jeziku (Behidtuin Šehapi, Evlija Čelebi i drugi patepisci vo Skopje, Takvim Sarajevo, 1988, 45-55). Bolje stanje nije ni u zemljama u okruženju. Doduše, ima nekoliko radova domaćih ljudi, ali su oni objavljeni van bivše Jugoslavije i to na engleskom ili turskom jeziku, kao što je rad naše Amine Šiljak-Jasenković (Amina Šiljak-Jasenković, Seyyahların Aynası: Saraybosna u Akçay, ed., 2010, 217-227). Znači, trebalo je da prođe čitavih 35 godina da neko napiše rad na temu Evlije Čelebije i njegove Sejahatname na domaćim jezicima?!
Bilo kako bilo, nadamo se da će život Evlije i njegov putopis naći svoje zasluženo mjesto u našoj historijskoj znanosti, te da ćemo uskoro imati u najmanju ruku prijevod djela Sejahatname koji govori o Bošnjacima u Ugarskoj.
Pregled sadržaja Sejahatname
Evlijin Putopis ili Sejahatnama, kako glasi njegov originalan naziv, ima deset tomova u kojima se nalazi opis zemalja i mjesta koje je proputovao kao i opis onoga što je on na tim putovanjima vidio, čuo, doznao i doživio. Stoga, možemo reći da Sejahtanama predstavlja i svojevrsnu autobiografiju Evlije. U nastavku donosimo kratak sadržaj njegove Sejahatname, u kojem ćemo se posebno osvrnuti na većinu, ali ne na sve dijelove koje govore o Bošnjacima, jer tih dijelova, zaista je mnogo.
1. knjiga: Istanbul i okolina (1630). Inače, Evlijin podroban i živopisan opis Istanbula smatra se najprezicnijim i najdragocenijim za historijsku nauku – skoro da nema zdanja, koje je tada postojalo, a da ga Evlija nije opisao. Tu je opisao i građevine naših Bošnjaka. To su sljedeći objekti: džamija, hamam, han i turbe Mahmud-paše Abogovića; džamija i hamam Gazi Ishak-paše; džamija Kara Nišandži Davud-paše Bogojevića; dvije džamije Ali-paše Haduma; saraj Ibrahim-paše Požeganina Bošnjaka (najveća osmanska palata ikada napravljena, John Freely, A History of Ottoman Arhitecture, 216); turbe Deli Husrev-paše Sokolovića; džamija i turbe Sinan-paše Opukovića; džamija, medresa i hamam Hajdar-paše Haduma; džamija, medresa, han i turbe Rustem-paše Opukovića; dvije džamije, medresa, četiri mekteba, hamam, bunar Ibrahim-paše Haduma; medresa i i turbe Semiz Ali-paše Pračića; dvije džamije, dvije medrese, daru-l-kurra, nekoliko fontana, tekija i turbe Mehmed-paše Sokolovića; džamija, dvije medrese, česma i turbe Mahmud-paše Zala; turbe Lala Kara Mustafe-paše Sokolovića; medresa i turbe Sijavuš-paše Kanjižanina; džamiju i turbe Damad Ibrahim-paše Novošeherlija Bošnjaka (jedno od najvrijednijih djela osamnske arhitekture, Freely, 229); dućani, medresa, sebilj i turbe Murat-paše Kujudžu i dr.
U ovoj knjizi se nalazi i vrijedna hronika Osmanske države od Mehmeda Fatiha (1451-1481) do Mehmeda IV (1648-1687) (I, 210-300). To je doba dominacije bošnjačkih velikih vezira, te time obuhvata i doba 23 bošnjačka velika vezira: Mahmud-paše Abogovića, Ishak-paše, Ahmed-paše Hercegovića, Ali-paše Haduma, Hadum Sinan-paše Borovinića, Ibrahim-paše Požeganina Bošnjaka, Damad Rustem-paše Opukovića, Semiz Ali-paše Pračića, Tavil Mehmed-paše Sokolovića, Lala Kara Mustafa-paše Sokolovića, Sijavuš-paše Kanjižanina, Damad Ibrahim-paše Novošeherlije Bošnjaka, Javuz Ali-paše Malkoča Bošnjaka, Lala Mehmed-paše Sokolovića, Derviš Mehmed-paše Sokolovića Bošnjaka, Murat-paše Kujudžu, Dilaver-paše, Kara Davud-paše, Gazi Ekrem Husrev-paše Sokolovića Bošnjaka, Topal Redžep-paše, Salih-paše Nevesinjca, Sari Ahmed-paše Tarhondžu.
2. knjiga: Opis Anadolije (1640). Na samom početku druge knjige nalazi se opis Burse, pri čemu je Čelebija opisao i naredne zgrade naših Bošnjaka: Fidan Han Mehmed-paše Abogovića te neke džamije koje će kasnije obnoviti naš alim Ibrahim ef. Altiparmak. Takođe, tokom putovanja Anadolijom Evlija je opisao i zadužbine naših znamenitih ličnosti u drugim anadolskim mjestima. Tako je, između ostalog, opisao i Hersek, grad koji je osnovao Ahmed-paša Hercegović, kao i njegove zadužbine – džamiju i han. Nakon Anadolije slijed opis Gruzije, Azova, Erzeruma, Tebriza, Azerbejdžana, vojna protiv Azova, opis Krima (1640/41), vojna protiv Malte (1645). Onda slijedi opis početka kandijskog rata (1645), kada se Evlija u aprilu našao pod komandom Kodža Jusuf-paše Maškovića, Bošnjaka porijeklom iz Šujice kod Duvna, i to prilikom Jusuf-pašinog zauzimanja glavnog kritskog grada Kaneje. Evlija je pun riječi hvale za Jusuf-pašu Mačkovića. Tako ga na više mjesta naziva Jusuf-paša, osvajač Hanje (Kaneja) (Putopis, 189), a kad je prolazio kroz Šujicu nije zaboravio da spomene da je Jusuf-paša porijeklom iz nje (Putopis, 136).
Iz rata Evlija se vratio u Istanbul u novembru (II, 160 i d.). Zatim dolazi putovanje po skoro cijeloj Anadoliji (1646), opis Azerbejdžana i azerbejdžanskog dijela današnjeg Irana, te zimovanje u Erzerumu (1647); Pohod na Gruziju; pa opis ustanka anadolskog namjesnika – Ali-paše Varvara, našeg Bošnjaka. Tu je Evlija kao očevidac ostavio mnoge važne podatke u pogledu ranih faza i karakteru ustanka, o bošnjačkom porijeklu Ali-paše, njegovoj ličnosti, njegovom porazu i smaknuću od Ibšir Mustafe-paše (Seyahatname II, 443-458). Pošto mu umire otac (1648), Evlija se vraća u Istanbul, no tada izbija pobuna u Istanbulu protiv sultana Ibrahima Delija (Deli u prijevodu znači Ludak). Takav hal nije godio Evliji, pa stoga odlazi u službu, između oktobra i avgusta, kao glavni mujezin tadašnjeg namjesnika Damaska, Silahdar Murteza-paše, Bošnjaka porijeklom iz Bosne (Seyahatname II, 471 i d.). Do kraja knjige je opis puta Istanbul-Damask samo do Uskudara.
3. knjiga: Prva polovina treće knjige je posvećena dvogodišnjoj Evlijinoj službi u sviti Bošnjaka Silahdar Murteza-paše (Seyahatname III, 1-254). Tako se nastavlja opis puta od Uskudara do Damaska. U pašinoj službi je dalje proputovao značajne krajeve Šama, odnosno Sirije i Palestine. U Damasku je opisao zadužbine našeg Bošnjaka Lala Kara Mustafe-paše Sokolovića – džamiju, tri hana, dva bazara i hamam, koji predstavljaju prve osmanske vezirske vakufe u Damasku. Tom prilikom opisao je i Husreviju – vjersko-prosvjetni kompleks (džamija i dvije medrese) koji je izgradio Husrev-paša Sokolović u Halepu dok je bio njegov valija. Inače, Husrevija je najraniji osmanski spomenik u Halepu, te prvi značajniji arhtitektonski poduhvat poznatog mimara Sinana, završen 1546. godine.
Kada Murteza-paša biva premješten za valiju u Sivas (centralna Anadolija) Evlija odlazi s njim (1650). Odatle obilazi srednju i istočnu Anadoliju kao pašin skupljač poreza. Po svrgnuću Murteza-paše (jul 1650.) Evlija se vraća u Istanbul – time se završava njegova služba kod našeg paše. Onda već spomenuti Evlijin rođak Melek Ahmed-paša dolazi na mjesto velikog vezira i Evlija u njegovoj službi boravi u Istanbulu. U narednih 12 godina vidimo ga, uglavnom, u službi Ahmed-paše. Kada je Ahmed-paša smijenjen (1651) i postavljen za valiju prvo u Silistriju, a onda u Oziju, Evlija ga prati. Postavljenjem Ahmed-paše na mjesto valije Rumelijskog ejaleta u decembru 1652. godine, Evlija kao njegov službenik ima priliku da opiše južnoslavenske krajeve, tačnije Bugarsku sa Sofijom – time se već indirektno dotiče Bošnjaka, pošto su Bošnjaci u Srbiji, Makedoniji i dijelom Bošnjaci Kosova (dio kosovskih Bošnjaka je organizaciono pripadao Bosanskom ejaletu) administrativno bili dio Rumelijskog sandžaka.
Maja 1653. godine Evlija se vraća zajedno sa Ahmed-pašom koji postaje drugi vezir. Pri povratku u Istanbul Evlija je detaljno opisao i Edirne, prijestolnicu Osmanske države prije Istanbula. Opis Edirne i mjesta na putu Edirne-Istanbul je izuzetno važan za proučavanje naših osmanskih velikodostojnika. Tako je u Edirni opisao sljedeće objekte naših ljudi: Hamam Mehmed-paše Sokolovića i Kapali-čaršiju Semiz Ali-paše Pračića. Na putu Edirne-Istanbul opisao je objekte mimara Sinana napravljene za Mehmed-pašu Sokolovića: Kasim-begovu džamiju u Havsi; most kod Babaeskija, kompleks u Luleburgazu (džamija, medresa, daru-l-kurra, hamam, karavan, saraj), most i karavan-saraj u Bujuk Karištiranu; objekte čiji je legator Rustem-paša Opuković u Tekirdagu (hamam, medresa, imaret, karavan-saraj); te Džedid džamiju Semiz Ali-paše Pračića.
4. knjiga: U Istanbulu nalazimo Evliju do početka 1655. godine, kada odlazi za Ahmed-pašom, tada namjesnikom Vana (istočna Turska). Dalje slijedi opis istočne Anadolije; Pohod Ahmed-paše protiv Hana Bitlisa (1655), opis dijela Perzije i Iraka (1656).
5. knjiga: Opis puta Mosul-Erzerum-Carigrad-Ozija, ekspedicija u Poljskoj, vojna u Erdelju (1657), Silistrija-Hotim-Bender, neke turske eskpedicije u južnoj Rusiji, Ozija-Istanbul (januar 1658). Onda slijedi opis velikog ustanka u Andoliji, te povratak u Edirne (oktobar 1659) putem Bursa-Bogaz Hisar-Čanakale; pa pohod na Vlašku i Moldaviju, i na kraju povratak u Edirne (februar 1660). Odavde počinje najvažniji dio Sejahatname za nas. Prvo, Čelebija opisuje odlazak iz Edirna na vojnu protiv Varada u Erdelju i njegovo osvajanje. Zapovjednik (serdar) ove vojne je Ali-paša Ćose, naš Bošnjak, kasnije namjesnik u Bosni (1660-1663). O njegovom bošnjačkom porijeklu izvještava nas i Evlija (Putopis, 59). Štaviše, na nekoliko mjesta ga hvali, nazivajući ga Ali-paša, osvajač Velikog Varada (Putopis, 141, 258). Od vojne na Varad, pa do kraja pete knjige Evlija uglavnom opisuje krajeve Bosanskog ejaleta, ostale bošnjačke krajeve, vojne pohode na kojima je bio sa Bošnjacima, te krajeve ostalih južnoslovenskih naroda kroz koje prolazi (V; 361-602; Putopis, 59-324). Ova knjiga se vremenski završava sredinom 1661. godine. U Bosni je Evlija bio uglavnom tri mjeseca (septembar-decembar 1661, i nije bio u Hercegovini).
