Gospodine Sinanović, postoji li odgovor na pitanje: Zašto se ljudi ubijaju?
Sinanović:Cjelovit odgovor na ovo pitanje još nije dobijen. Nijedna civilizacija niti bilo koji društveni sloj i period nisu prošli bez samoubistava. Samoubistvo vrše i duševno nenormalne i duševno zdrave osobe. Pristup problemu samoubistva, bilo da je znanstveni ili neki drugi, ima za zadatak što više se približiti odgovoru na prethodno postavljeno pitanje. Istraživanje koje sam ja proveo, osim (pokušaja) davanja odgovora na navedeno pitanje, imalo je za cilj sagledati ukupni bosanskohercegovački društveni ambijent koji utiče na samoubistva, te predočiti faktore društvene predikcije i prevencije samoubistava. Ponavljam, ni jedna od teorija, kao i mnoga istraživanja nisu dali konačan odgovor na pitanje – zašto se ljudi ubijaju(?), mada su svi na svoj način pomogli da što bolje shvatimo fenomen samoubistva. Posljedice rata, starost, depresija, gubitak voljene osobe, bolest ili usamljenost najčešći su faktori koji dovode do samoubistava. Prepoznati potencijalnog samoubicu je veoma teško i ne postoje “instrumenti” koji su toliko pouzdani da bi se na njih oslonili. Više pravde (u bosanskohercegovačkom društvu i državi), prestanak sistematskog (državnog i društvenog) ugnjetavanja i iživljavanja nad demobilisanim borcima i njihovim porodicama, poboljšanjem materijalnog stanja stanovništva, većom brigom države za pojedinca i stvaranjem klime u kojoj se pojedinac neće osjećati usamljeno i zaboravljeno vjerovatno bi dovelo do smanjenja samoubistava (u Bosni i Hercegovini). Sve dotle dok se na samoubistvo gleda kao na problem pojedinca i njegove porodice, bitka protiv ovog problema bit će izgubljena. Kada samoubistvo postane istinski društveni prioritet, odnosno kada ga država i društvo realno i priznaju, i kada se u borbu sistematski i aktivno uključi država sa svojim institucijama, zajedno sa nevladinim organizacijama i medijima, možemo očekivati poboljšanje. Znanost navodi da su bezbrojni suicidogeni motivi koji mogu potaći čovjeka da oduzme sebi život, a onaj presudni koji rezultira tragedijom, obično u očima drugih ljudi često izgleda kao potpuno sitan i bezvrijedan. Obilježja koja su zajednička svim samoubistvima sastoje se od neprijatnosti i jada, ali je teško odrediti jačinu koju bol treba dostići da bi mogla imati tako tragične posljedice kao što je samoubistvo.
Spomenuli ste posljedice rata u Bosni i Hercegovini kao jedan od faktora koji dovodi do samoubistva?
Sinanović:Rat je jedna od kolektivnih stresnih situacija, katastrofa ogromnih razmjera koja pogađa, većim ili manjim intenzitetom, cjelokupno stanovništvo. Zbog jačine traume, posljedice rata znatno prevazilaze sposobnosti većine ljudi da se s njima suočavaju. Zbog toga sam u objašnjavanju uzroka samoubistava, u svome istraživanju napravio (i) značajan osvrt na posttraumatski stresni poremećaj (PTSP), kao “bazi” iz koje se najčešće „regrutuju” lica sa suicidalnim namjerama, koja nerijetko završavaju i samoubistvom.
Kakvi su (komparativni) pokazatelji samoubistava u Bosni i Hercegovini u prijeratnom, ratnom i poslijeratnom periodu?
Sinanović: Čestitam Vam na ovome, po meni, ključnom pitanju. Periode koje ste naveli u svome pitanju ustvari „krase” razlike u brojevima i stopama samoubistava koje pogađaju istu bosanskohercegovačku generaciju samo u različitim društvenim ambijentima: predratni period (u socijalnom i svakom drugom smislu stabilan period); ratni period (period totalne društvene destrukcije); i poslijeratni period (period produžene društvene destrukcije). U periodu istraživanja (1985.-2005.) ukupno je u Bosni i Hercegovini počinjeno samoubistava – 10.219, od čega: predratni period (1985.-1991.) – 3.583 samoubistava; ratni period (1991.-1995.) – 1.637 samoubistava; poslijeratni period (1996.- 2005) – 4.999 samoubistava. Očekivani trend samoubistava u Bosni i Hercegovini nastavljen je i od 2006.-2011. godine, kada je (u Bosni i Hercegovini) zabilježeno ukupno 3.032 samoubistava ili u prosjeku 505 samoubistava godišnje. Republika Srpska i dalje se kreće na nivou svoga visokog/kritično visokog prosjeka preko 276 samoubistava godišnje.
Kakav je brojčani odnos samoubistava u Federaciji BiH i Republici Srpskoj?
Sinanović: U periodu od 1992.-2011. (za dvadeset godina) u Republici Srpskoj je počinjeno 6.175 samoubistava (približavaju se broju ubijenih Bošnjaka u najtežem ratnom zločinu – zločinu genocida u i oko Srebrenice jula 1995. godine). U periodu od 1992.-2011. (za dvadeset godina) u Republici Srbiji je počinjeno 29.024 samoubistava. U periodu od 1992.-2011. (period agresije na Bosnu i Hercegovinu i šesnaest godina nakon agresije na Republiku Bosnu i Hercegovinu) u Republici Srpskoj i Republici Srbiji je počinjeno ukupno 35.199 samoubistava. Uzimajući u obzir ukupan broj počinjenih samoubistava u Republici Srpskoj i Republici Srbiji – 35.199, činjenicu da su Republika Srpska i Republika Srbija bili nosioci agresije na Republiku Bosnu i Hercegovinu (ideološki, planski, naredbodavno i izvršno) i činjenicu da je nakon agresije na Bosnu i Hercegovinu registrovan nagli porast samoubistava u Republici Srpskoj i Republici Srbiji, uzročno-posljedično možemo dovesti u tijesnu povezanost navedene činjenice. Prema navedenim pokazateljima očekivati je da će do 2068. godine, tačnije za period 1992.-2068. (ljudski vijek), u Republici Srpskoj i Republici Srbiji, samoubistvo izvršiti oko 123.196 lica (približavaju se broju ubijenih Bošnjaka u agresiji na Republiku Bosnu i Hercegovinu 1992. – 1995.). Odgovor na visoke i kritično visoke stope samoubistava u Republici Srpskoj – posebno na kritično visoke stope samoubistava kod demobilisanih boraca Vojske Republike Srpske treba tražiti (i) u činjenici da su pripadnici Vojske Republike Srpske bili (i) nosioci planiranja, naređivanja i izvršavanja brojnih ratnih zločina, a njih 19.473 je učestvovalo (i) u zločinu genocida nad Bošnjacima u i oko Srebrenice (prema raspoloživim podacima, u poslijeratnom periodu 1996.-2012. ukupno je 3.000 pripadnika Vojske Republike Srpske izvršilo samoubistvo – žive u produženom ratnom periodu/svakodnevno ginu od „nevidiljivog” metka).[i]Prema znanstvenim predviđanjima, a rukovodeći se onim šta su Republika Srpska i Republika Srbija počinile u protekloj agresiji na Republiku Bosnu i Hercegovinu (brojni ratni zločini ali i najteži ratni zločin – zločin genocida nad Bošnjacima, djelo koje životinja životinji ne radi) Republika Srpska i Republika Srbija ne mogu planirati i realizovati tzv. samoprevenciju samoubistava („rehabilitaciju društva”), to im očito trenutno stanje mentalne svijesti ne dozvoljava (negiraju dokaz – ono što su počinili, a to je u mentalnom smislu najteže stanje svijesti). Jedini izlaz za društvo u Republici Srpskoj (kojeg moramo promatrati odvojeno od društva u Federaciji BiH – jer se u Republici Srpskoj u okviru bosanskohercegovačkog društva 2-4 puta više izvrši samoubistava nego u Federaciji BiH) i Republici Srbiji, ponovo naglašavam, je istinsko priznanje i pokajanje pred Bogom, istinsko priznanje i pokajanje pred nadležnim institucijama[ii] (Međunarodni sud pravde u Hagu, sudovi u BiH,…) i istinsko priznanje i pokajanje pred žrtvama za ono što su uradili – očekujući tada Božiju milost/”prevenciju”, ali bez stigme, tražiti i ljudsku pomoć – npr. pomoć Svjetske zdravstvene organizacije da razvije određene programe prevencije, tačnije potpunu „rehabilitaciju društava”. Bez navednog, očekivati je različite zaključke (ali i one maliciozne) – da će Republika Srpska i Republika Srbija ući u fazu postepenog odumiranja pa čak i (samo)nestanka (uzimajući u obzir i druge negativne trendove: ubistva, mortalitet, alkoholizam, opojne droge, trajno iseljavanje, „nepoznate bolesti”,…), što je (i) “Božija generacijska i transgeneracijska kazna”, a to je (i) istinska pravda. Navedeni problem (samoubistava) ne smije biti samo problem Republike Srpske, (zvanično i nije: na brojnoj skali problema u Republici Srpskoj ovaj se problem uopšte ne nalazi), ovo mora biti problem države Bosne i Hercegovine, ali i međunarodni problem (posebno Svjetske zdravstvene organizacije), budući da u slučaju nedostatka adekvatne društvene predikcije i prevencije, kod navedene kategorije lica, možemo imati ekspanziju (najtežih oblika) PTSP i samoubistava, ali i drugih oblika društvene destrukcije.
Šta je sa (srpskim) ratnim zločincima i njihovim pokajanjem i priznanjem počinjenog najtežeg ratnog zločina – zločina genocida nad Bošnjacima?
Sinanović:Na bazi ambijenta (prostor Republike Srpske i Republike Srbije) u kojem trenutno živi zločinački razum i um, znanstveno je očekivati da će zbog izostanka priznanja i pokajanja za počinjene masivne ratne zločine (a posebno najtežeg ratnog zločina – zločina genocida nad Bošnjacima) u protekloj agresiji na Republiku Bosnu i Hercegovinu, ipak (na žalost) i u narednom periodu preovladavati stav uvaženog prof. dr. Ismeta Dizdarevića, koji kaže: “Krivci ili sukrivci ratnih zlodjela, posebno genocida, ne govore sa kajanjima o njima. Ali i kada neki, između njih, progovore o svojim zlodjelima, nikada ne izgovore punu istinu. I tada oni, obično gonjeni osjećajem grižnje savjesti, o razlozima i načinima izvršavanja zločina ne govore jezikom istine, već jezikom nesjećanja i traženjem opravdanja. Zašto krivci ili sukrivci zlodjela skrivaju istinu? Da li zbog zaborava činjenice, straha od posljedica, odanosti ideologiji ili grupi kojoj pripadaju, ili zbog ranije izrečene zakletve šutnje ili… Očito je da i ovi mogu biti razlozi ali i da nisu jedini. Drugi razlozi, mislimo, izgledaju razumniji i uvjerljiviji. Začetnici, nosioci i izvršioci zločina intimno vjeruju da su silovanja, mučenja i ubijanja nevinih pravedna djela. Njihovo uvjerenje proizlazi ne samo iz osobnih, destruktivnih ili psihopatskih sklonosti, već i iz dobijenih priznanja i (ili) crkvenih oprosta za učinjena zlodjela… Nijedna osoba, za koju se pouzdano zna da je kriva, ne smije biti prepuštena spokoju mirnog života. Glavni začetnici, nosioci i izvršioci genocida snose najveću odgovornost. Ali osudom njih za zlodjela koja su počinili ne mogu se osloboditi odgovornosti i svi “mali ljudi”. U atmosferi koja sada vlada izgleda da ćemo čekati na izlive kajanja nosioca i izvršioca zla, a bez iskrenog pokajanja i osude zla nema ni pomirenja niti toleratnog suživota pripadnika različitih nacija i vjera”. Možda je najbolji odgovor na pitanje: zašto krivci ili sukrivci zlodjela skrivaju istinu?, sadržan u sljedećim riječima:”Naravno, ne treba posebno napominjati da je baš Ćosić stručnoj književnoj i najširoj književnoj i političkoj javnosti poznat kao kreator doktrine srpske laži, o čemu, posebno, i bez imalo nelagode i samopoštovanja piše ovako: “Mi lažemo da bismo obmanuli sebe, da utešimo drugoga; lažemo iz samilosti, lažemo iz stida, da ohrabrimo, da sakrijemo svoju bedu; laž je vid srpskog patriotizma i potvrda naše urođene inteligencije; lažemo stvaralački, maštovito, inventivno; laž je srpski državni interes. Laž je u samom biću Srbima”” (Zbornik radova sa naučne i stručne rasprave o knjizi ”Bosanski rat” Dobrice Ćosića, 2012., pp. 291-292).
Uvaženi profesore Sinanović, koji je Vaš stav naspram sve češće ideje/pritiska o bošnjačkom oprostu zločina genocida nad njima, kao “formuli” budućeg suživota na ovim prostorima?
Sinanović: Od Bošnjaka kao žrtava najtežeg ratnog zločina – zločina genocida traži se (vrši se neviđeni pritisak) da oproste monstrumima/ideolozima, planerima, naredbodavcima i izvršiocima genocida, a u isto vrijeme od monstruma/ideologa, planera, naredbodavaca i izvršioca genocida se ne traži priznanje i pokajanje za počinjeni genocid. Za ono što je nad Bošnjacima urađeno – genocid, Bošnjaci nikada ne smiju dati oprost niti smiju zaboraviti. Ukoliko bi to Bošnjaci uradili/oprostili i zaboravili genocid, tada bi i sami učestvovali u (samo)genocidu – jer oprost i zaborav genocida je ustvari (i) najveći genocide (jer vodi u novi genocid). Zato, kao najbolju poruku Bošnjacima u nastavku su navedene riječi M. Fethullaha Gülena(utjecajanog vjerskog učenjaka, mislioca, pjesnika, pisca i, nadasve, velikog pobornika obrazovanja koji stalno podstiče međureligijski i interkulturalni dijalog, nauku, demokratiju i duhovnost): “Zbog toga, najveći poklon koji današnja generacija može dati svojoj djeci i unucima jeste da ih poduči kako da opraštaju – da opraštaju čak i kada su u najgoroj vrsti sukoba i u najvećoj smutnji. Međutim, razmišljati o opraštanju monstrumima ili, pak, onima koji su se udružili da drugima nanose bol bilo bi obescjenjivanje ideje o opraštanju. Mi nemamo pravo takvima oprostiti; njima oprostiti značilo bi poniziti ljudski rod. Ja ne vjerujem da postoji ikakva vjerovatnoća da bi iko prihvatio takvo poniženje” (Gülen, “Ka globalnoj civilizaciji-ljubav i tolerancija”, 2013.).
Snage odbrane R BiH od agresije, ipak, bilježe mali broj samoubistava, u odnosu koliko se to (znanstveno) očekivalo. Zašto?
Sinanović:Tačno, prisutan je veliki nesrazmjer između obima i jačine traume (kroz koju su prolazile snage odbrane RBiH od agresije ali i civilno stanovništvo) i broja realiziranih samoubistava. Elaboracija, ovog u historiji rijetko zabolježenog fenomena, traži više vremena i prostora (o čemu možemo drugi put razgovarati). Ukratko, možda najbolji odgovor leži riječima američkog sociologa K. Doubta, koji kaže: „Bosanci su preživjeli nerazuman rat pomoću dara mentalnog integriteta. Svaki istaknuti novinar koji je bio u Bosni u toku rata svjedočio je i izvještavao o ovom daru mentalnog integriteta, daru nasljeđenom iz vjerske tradicije i kulturnih običaja u Bosni”.
Na kraju, poruka najvećim žrtvama protekle agresije na bosanskohercegovačko društvo i državu – Bošnjacima: ”Preživjet ćemo jer su naša mjerila drukčija i naša osjećanja dublja i toplija, jer se ne bojimo ni drugih ni drugačijih ni boljih, jer se sami sobom grijemo” (Musa Ćazim Ćatić).
[i] U nastavku, kao najbolja ilustracija dosadašnjih stavova koji se odnose na zločinački razum i um, navodimo riječi predsjednika udruženja “Veterani” Republike Srpske, g-dina Duška Vukotića, koji kaže: “Dalje, treba znati da je poslije Dejtonskog sporazuma preko 4.000 demobilisanih boraca, veterana diglo ruku na sebe i izvršilo samoubistvo. Samo iz mog, odnosno podrinjskog odreda od 426 boraca, kolika je bila prvobitna formacija, pet momaka je izvršilo samoubistvo. Imate situaciju da danas očevi ubijaju sinove, ili obrnuto… Svakodnevne poruke sa naslovnih strana uglavnom govore o nevjerovatnim apsurdima i ubistvima međusobno najbližih članova porodice…”. (List “Dani”, 2014).
[ii] Do sada je Sporazum o priznanju krivice pred Međunarodnim sudom pravde u Hagu i Sudom BiH potpisalo 48 lica osumnjičenih za ratne zločine. Ovaj institut, u svojoj suštini, treba da zadovoljava dvije komponente pravde, retributivnu i restorativnu. Svrha retributivne pravde je kažnjavanje zbog počinjenog krivičnog djela i odvraćanje od počinjenja zločina u budućnosti. Restorativna pravda se, najšire, sastoji iz sljedeća tri elementa čijim bi se ispunjavanjem restorativni segment instituta sporazuma o priznanju krivice smatrao validnim: 1) osuđenik u potpunosti razumije i prihvata posljedice svojih djela i osjeća odgovornost; 2) osuđenik nedvosmisleno pokazuje spremnost da se ispravi šteta koja je počinjena i 3) osuđenik u potpunosti prihvata kaznu. Primjer bosanskohercegovačkog društva i države potvrđuje da je pokajanje/priznanje krivice za počinjene ratne zločine instutut koji ne daje očekivane rezultate, čak imamo situaciju da osuđeni za ratne zločine nakon puštanja na slobodu vrše „produženi zločin nad žrtvama”.
