Piše: Safet Kadić
Bošnjačke majke Podkozarja u ovu nedilju 20. jula, na ovaj Dan žalosti u Federaciji BiH, izpraćaju na kolektivnoj dženazi u Kozarcu posmrtne ostatke svojih sinova, žrtava pridorskog genocida 1992. godine, na ukop po mezaristanima podkozarskih sela, samo desetak dana nakon ukopa žrtava srebreničkog genocida u Potočarima. Uplakane sanske i pridorske majke ukopat će 284 identifikovanih svojih sinova i ostalih srodnika, od ukupno 435 žrtava pronađenih u masovnoj grobnici Tomašica kod Pridora. Sve njih kao civile iz porodičnih domova nezakonito su zarobili i odveli a potom zvjerski pobili 1992. godine naoružani srbski fašisti, srbski zločinci eufemizmom četnici, mahom komšije sa kozarskih sela, vođeni rukom i zajedničkom idejom vlasti iz Srbije i njene SANU i SPC. Samo majki Havi bezdušno je ubijeno šest sinova, zajedno s glavom kuće. Pobili su ih, simbolički rečeno, Stojankini sinovi iz partizanske poeme Skendera Kulenovića “Stojanka majka Knežopoljka”, koja je tako uzhićeno pozivala na osvetu. Kao da su iznenada iz busija na Kozari izmilili i izmuka nahrupili na goloruke komšije i dojučerašnje radne kolege Stojankini “srditi Srđani, srbski Obilići, vukovi i ljute guje s prisoja što ih majka junačkom snagom nasisa”. Osim Tomašice odkriveno je još 60 masovnih grobnica. Na tom prostoru Srbi su tokom agresije držali 59 konclogora, među kojima su i zloglasni Omarska, Trnopolje i Keraterm i Mahnjača.
Kao što je obšćepoznato, srbski zločinci su provodili genocid po istoj matrici na cilom okupiranom prostoru BiH mada se za svaki kraj i pojedinačni genocidni čin veže neka lokalna specifičnost, koja upravo potvrđuje pravilo. Srebrenički genocid uglavnom je dobro poznat, ali su nedavno odkriven još neki strahvični detalji: kosti jednog ubijenog četrnaestogodišnjeg srebreničkog dječaka nađene su u četiri različite masovne grobnice, a srbski zločinac Milenko Prodanović, zvani Mungos, komandant četničke jedinice “Mungosi”, ubio je u bošnjačkom bratunačkom selu Suha bošnjačku majku Zakiru, koja je u stomaku nosila živo, nerođeno, devetomisečno dite, a bio joj je vinčani kum. Nađeno je njezino kompletno mumificirano tilo zajedno sa nerođenim ditetom, a njen monstruozni ubica živi nesmetano na slobodi u “svom” genocidnom entitetu za koji se borio. Za pridorski, pak, genocid veže se više dodatnih specifičnih detalja po čemu će nositi svoj bilig pripoznatljiv u povisti. Tu je u mahu, odmah nakon uzpostavljanja srbske nelegalne vlasti, sprolitja 1992. godine, zarobljeno i ubijeno najmanje 3.500 građana, izključivo bošnjačkih civila, jer na tom okupiranom području nije bilo nikakvih ratnih sukoba. Kako je već navedeno, samo majki Havi iz podkozarskog sela Zecovi srbski zločinci zvirski su ubili na jednom mistu šestericu sinova: Senada, Sejada, Nihada, Zilhada, Zijada i Nishada, i svi su nađeni 22 godine nakon u masovnoj grobnici Tomašica. Najstariji Senad imao je samo 31 godinu, bio oženjen i imao sina, a najmlađi Nishad tek ušao u 18-tu godinu. Toga prolitnog dana naoružani Srbi upali su joj u kuću i sa ručka iza sofre pokupili joj sinove i muža Muharema i odveli u smrt.
Dvadeset godina nakon rata srbske vlasti genocidnog entiteta, dejtonskog imena RS, u kolokvijalnom diskursu imenovan kao entitet masovnih grobnica, sakrivale su taj zločin sve do odkrivanja strahvične masovne grobnice Tomašica kod Pridora. To je prva i najveća masovna grobnica u BiH i po obimu i broju ukopanih. Po svidočenju dvojice domicilnih Srba (pokajnika), koji su radili na ukopavanju, bila je duboka do 20 metara. Na toj grobnici danonoćno su radili bageri, rovokopači i težki kamioni sa oko tri stotine angažiranih ljudi cila tri prolitna miseca 1992. godine. Tu se ne računaju zarobljenici, koji su bacali tila ubijenih u tu jamu, jer su i oni na završetku posla ubijani. I tako iz dana u dan, sloj po sloj. Kako je pouzdano utvrđeno, u njoj je bilo zakopano oko 800 žrtava, ali je polovica težkim mašinama izvađena i zakopana u sekundarnoj masovnoj grobnici na Jakarinoj kosi radi prikrivanja zločina i njegovih razmjera.
Još suze i bol bošnjačkih majki Srebrenice nisu ni odtekli iz srebreničke kotline u plahovitu riku Drinu niti su njihovi jecaji utihnuli po srebreničkim kosama, stazama i bogazama, a već su suze, bol i tuga bošnjačkih majki pridorskog kraja zaplavili sansku dolinu i Pridor-polje, a njihovi bolni jecaji i tužni vapaji za pravdom tek se razližu po kozarskom kosama. Namisto nekadašnje partizanske pisme: “Na Kozari grob do groba/Traži majka sina svoga”, sada se čuje bošnjačka: “Tužno vitri gorom viju, goro zelena/Sanske majke suze liju, tugo golema”. Majke su najveće žrtve genocida, jer zločinci prvenstveno atakuju na majke da bi u njima ubili i najmanju nadu i želju za životom i obnavljanjem života. Očito je u monstruznost genocidnog plana svakako uračunata majčinska bol i patnja, jer su ih ostavili da pate kao živi mrtvaci, a od majčinske boli za rođenim evladom nema veće boli, nepreboli. Takva je podkozarska majka Hava kojoj su srbski zločinci ubili šestericu sinova, kojima je „nad dahom strepila ko jasika da joj stasaju ko jablani uz vodu, da joj ne budu kockari ni pjanice, nego sve škole da joj izuče, i da joj budu učevni i ljudevni i kućevni pa da ih onda na glasu kućom oženi. A kad joj od sreće i godina ohlade kapci očinji na svojim da je rukama, sretnu i mrtvu, u kabur mehki polože“. Namisto toga, ona im, huda, mrtvima talkin doziva. Samo majka Hava zna kolika se ledena gromada tuge svalila na njeno srce i samo ona zna koliko je klupko bola savilo oko nježnog majčinskog srca, ali ne zove na osvetu. Brojni mediji zabilježili su gorke riječi nesrećne majke Have. “Pobiše mi šestericu sinova, moju dicu Nishada, Zijada, Zilhada, Nihada, Seada, Senada, supruga Muharema, dvi sestre i njihovu dicu. Da mi je znati ko ih je ubio, jesu li majku dozivali tada… Hoću da pogledam u oči ubici mojih šest sinova.“ Najteža rič koju je njeno ranjeno majčinsko srce uputilo katlima svojih sinova bila je da im neće halaliti krv svojih sinova. Neće im oprostiti. Nema proklinjanja, nema tužbalica, nema lelekanja, nema goropadnog poziva na osvetu. I nema oprosta!
Majka! Majke! Majka je čudo ljudskog postojanja. Ona je u centru nespoznatog fenomena univerzuma, zvanog život! Majka je donosilac života! Majka je roditeljica. Samo je majka – majka! Majka je uma, majka je mater, majka je Mutter, majka je мать, majka je Mother, majka je mama, majka je Gea, majka je domovina, majka je zemlja, od zemlje Adem, a.s., od Adema h. Hava. Hava je majka – pramajka. Niko ne može zaminiti ničiju majku. Uz pojam majke ne mogu stajati nikakvi eufemizmi i drugi surogati, poput nemajke, kakva je osuđena ratna zločinka, Biljana Plavšić, ni pomajke, pogotovo ne maćehe. Samo majka govori maternjim jezikom. Ne postoji narod i njegova povijest u kojoj nisu izpisane najlipše stranice o majki. U bošnjačkoj postoji bezimena tragična majka Hasanaginica, heroina tragičnih nesporazuma i robinja staležkih razmirica. Postoji ona majka Nedžadova, koja „mahne mašinovođi, a lokomotiva krisne“, postoji sveto lice bošnjačke (i univerzalne) majke u tragičnom grču neizmirnog bola ovikovičene u slikarskom ciklusu Safeta Zeca “Srebreničke majke” u Bošnjačkom institutu u Sarajevu. Postoji i bratunačka majka Fata Orlović, herojski borac protiv aparthejda u genocidnom entitetu, postoji i ona mumificirana bratunačka majka Zakira, koja je živa ukopana sa živim a nerođenim devetomjesečnim ditetom u trbuhu, postoji i sarajevska majka Dobrila Božinović, kojoj su četnici granatom iz obruča oko grada ubili dvadesettrogodišnjeg sina jedinca Darku, postoji i ona pisnička majka D. Trifunovića koja “još uvek bira smer” ispred smrtonosnog talasa kako bi spasila svoju nejač. Postoji Kulenovićeva rođena majka Hanifa: “Stabljika krhka u saksiji/Pod strehom pitoma kumrija,/Vijek u četiri duvara.” Malo je poznato da je Skender tokom Drugog svitskog rata napisao poemu, posvećenu svojoj majki: “Na pravi put sam ti, majko, izišo”, koja je pronađena u njegovim rukopisima i objavljena nakon pjesnikove smrti ne odkrivši tajnu zašto je za života nije objavio, dakle tek 1981. godine zaslugom moga profesora moderne književnosti na sarajevskom Filozofskom fakultetu, Midhata Begića, rodom iz Koraja, istog prezimena kao tragična majka Zakira Hrustanbašić, rođena Begić. Postoji još jedna dobro poznata majka, koju je Skender pjesnički stvorio, poetska kozaračka majka Stojanka, fiktivna heroina kozaračke epopeje, simbol srpske partizanske majke. „Skender Kulenović je kao Musliman dao najlepši lik srpske majke partizanke u našoj revolucionarnoj književnosti, i to nije samo slučajna simbolika“, zapisao je u novogodišnjem broju beogradske “Borbe” 1976. godine Branko Jovanović u tekstu pod naslovom: “Majka Stojanka, majka Hanifa”. Skenderova poema “Stojanka” nastala je 1942. u jeku njemačko-ustaške ofanzive na partizane Kozare. Nju je Skender, kako svidoči jedan od najmlađih kozarskih partizana pripadnika Kozarskog partizanskog odreda, u svom romanu “Kozara”, Mladen Oljača, pročitao prid strojem preživilih kozarskih partizana na Paleži, jednom od kozarskih visova. O ovome mi je lično pričao Oljača polovicom sedamdesetih godina u jednom razgovoru u sarajevskom restoranu “Lovac”. A sam Skender svidoči ovako: „Može u tome da se vidi i neka simbolika, velik pjesnik, ali ona nikako nije bila slučajna. Samo da podsjetim: sekretar okružnog komiteta KPJ na Kozari (a to je tada bila prvorazredna ličnost) bio je čisti Slovenac, Branko Babič, jedna od najstaloženijih i najharmoničnijih figura koje sam u ratu sreo: stvarni komandant odreda bio je Hrvat – žeravica živa, Josip Mažar – Šoša; a eto ja, koga je rodila majka Hanifa, opjevao sam majku Stojanku. Mi smo tada jedan u drugom gledali čovjeka i pitam vas može li biti većeg zajedništva od toga, većeg i ljepšeg.“ Skender je i u onoj drugoj svojoj naprijed spomenutoj poemi vidio čovjeka u drugu Jovanu, sinu kmeta Mihajla: „S tim ti se, majko, Jovanom sretoh u šumi,/na pravom putu! // Djedovi su nam se kurjački/očima priječali u grla,/a nas dvojica dječački/zagledasmo u srca,/poljubismo se u grla,/junački.“
Evo kako Skenderova literarna majka Stojanka “zove na osvetu tražeći sinove Srđana, Mrđana i Mlađena što poginuše u fašističkoj ofanzivi”.
„Joooj,
tri goda srpska u mom vijeku
tri Obilića u mom mlijeku“
…
Joj, tri vuka moja i tri ljute mećave
…
joj, tri ljute guje s prisoja
što vas majka junačkom snagom nasisa
…
Kozaro, seko zelena
Druga majko moga Mlađena
…
i u srcu
ko u kotlu plamenom
miješaš svetu osvetu!
Osvetu, seko, osvetu!
Okaj mi sina Srđana,
okaj mi sina Mrđana,
okaj mi sina Mlađena:
Kiše je željno sveto Ilinje,
A Knešpolje osvete presvete!
Sveti nas, seko Kozaro,
okaj nas smrtno, krvavo,
čuješ li jedu uku veliku
od one strane otkud sunce izlazi?…
Nju mi je Mlađen često pominjo
„Ako poginem, majko Stojanko,
mene će okajat pomajka Kozara,
mene će okajat pramajka Rusija,
neće majko dugo potrajat
čuće se jedna uka velika!“
Ta “uka velika”, koju je Skender proročanski nagovijestio, čula se pedeset godina kasnije s one strane Drine, s koje “toliko srditih nasrće Srđana” da bi se pola Bosne ognjem i mačem pretvorilo u guberniju “pramajke Rusije”.
I za majku Stojanku i za majku Havu to je prirodno stanje stvari u njihovoj društvenoj, kulturnoj i vjerskoj tradiciji, u šta ćemo se uvjeriti ako načinimo mali eksperimenat. Poslušajmo kako bi neprirodno i nestvarno zvučale riječi majke Stojanke iz usta majke Have mada je težko zamisliti da majka Hava proklinje Stojankinim riječima:
Kozaro, seko zelena
Druga majko mojih jablana
U srcu ko u kotlu plamenom
mišaš svetu osvetu!
Osvetu, seko, osvetu!
Okaj mi sina Senada,
okaj mi sina Sejada,
okaj mi sina Nihada,
okaj mi sina Zilhada,
okaj mi sina Zijada,
okaj mi sina Nishada:
Kiše je željno suho simenje,
Pridor-polje osvete presvete!
Sveti nas, seko Kozaro,
okaj nas smrtno, krvavo,
kad čuješ jednu huku veliku
od one strane odkud sunce izlazi…
Majka je – majka, rat je – rat, a zločin je – zločin! Ako je Srebrenica na istoku Bosne bila završna operacija i posljednja tačka srbskog genocida u BiH 1992-1995. godine, njen zapadnobosanski grad Pridor na podpuno suprotnom kraju Bosne, može se simbolički uzeti kao prva, početna tačka srbskog genocida 1992. godine, mada je četverogodišnji vampirski pir srbskih zločinaca počeo i ranije (počev od Bijeljine i Brčkog) u mnogim mjestima diljem BiH, u kojima su ostavili masovne grobnice, jednu do druge. Prijedor (ranijeg bošnjačkog imena: Pridor) je podpuno etnički očišćen grad, a do srbske agresije bio je većinski bošnjački grad. To je bio biser Bosanske krajine, lociran na zelenoj rijeci Sani, izpod pitome planine Kozare, poznate iz prošlog svjetskog rata. Danas u Pridoru Bošnjaci ne smiju postaviti ni spomenik svome stradanju pa ni javno izpoljiti sjećanje na svu tu svoju tragediju. Tamošnja policija iztražuje ko to u Pridoru nosi bilu traku 31. maja u znak podsićanja na taj isti dan 1992. kada je ta ista policija naložila Bošnjacima da ih moraju nositi kako bi bili obiliženi. Pridor je, zahvaljujući tamošnjim vlastodržcima, na čelu sa načelnikom Pavićem, postao sabirni centar zločinaca iz svih krajeva Bosne i šire, ali to nije smetalo zvaničnicima u eresu da ga stave na listu za najznačajnije funkcije u državi BiH. Do sada je Haški sud osudio samo 16 bosanskih Srba na ukupno 230 godina zatvora za zločine počinjene na području Pridora. Danas, 22 godine nakon početka srbske agresije na Republiku Bosnu i Hercegovinu i genocida nad Bošnjacima, Bošnjaci konačno uviđaju da je zločin i genocid bio tajno planiran i međunarodno neslužbeno “usaglašen” i odobren te da je zločin legaliziran i nagrađen, tj. da se zločin izplati: ostvareni ciljevi zločinom i genocidom su legalizirani, mala grupica žrtvovanih srbskih zločinaca odležali skraćenu zatvorsku kaznu i sada se ponovo hvataju u politiku da nastave započeti posao, ignorišući žrtve, kao da se ništa nije dogodilo. Dovoljno je pogledati antibosansku i antibošnjačku velikosrbsku, četničku vidovdansku paradu u Andrićgradu, kao izraz najbezćutnije provokacije ćorlučenja žrtvama i prijetnji Bošnjacima. Tako Evropa i svijet šalju dvije poruke Bošnjacima: ako želite obstati, morate sve zaboraviti i sa novim identitetom ući u evropsku budućnost. Ali, takvu budućnost Bošnjaci ne žele, jer takva Evropa nema budućnost.
