Piše: Abdusamed Nasuf Bušatlić
Islamska država je kroz svoju historiju pridavala ogromnu važnost nauci i kulturi kao i vjerskom – duhovnom aspektu tako da je islamska civilizacija napravila spoj između uma i duha i razlikovala se od mnogih prethodnih civilizacija.
Tajna superiornosti i besmrtnosti islamske civilizacije leži upravo u činjenici da je ona proizvod islamskog šerijata koji jača društvo, podiže njegov status i oslobađa njegove energije tako da se njeni izdašni civilizacijski darovi nastavljaju bez obzira na stanje političke vlasti, u smislu snage ili slabosti.
Štaviše, muslimani su vlasnici civilizacije koja je u određenim periodima bila poražena, ali nije trebalo puno čekati, pa da oni koji su je porazili prihvate islam i njegovu civilizaciju, kao što su Mongoli, ili pak da prihvate islamsku civilizaciju a ne prihvate islam, kao što su kršćani Šama i Endelusa, te Normani na Siciliji, kao i drugi primjeri koji su zabilježeni i sačuvani u historijskim djelima.
Islamska civilizacija se proširila sve dok njene zrake nisu obasjale zemlje Zapada i dok nije pokucala na njihova vrata, a prije svega na vrata Španije, odnosno Endelusa.
Poznato je da su Španiju naseljavali mnogi narodi i svi su na svoj način doprinijeli razvoju umjetnosti u njoj, ali arapsko-islamski utjecaj na Iberijskom poluotoku, posebno u njegovim južnim i jugozapadnim dijelovima, ostaje najvažniji i najtrajniji zbog procvata nauke i velikog broja građevina koje su svjedoci intelektualne – naučne i umjetničke renesanse koju su poznavali emevijske halife i razni arapski emirati u Endelusu, od osmog do petnaestog stoljeća, odnosno od drugog do osmog hidžretskog stoljeća.
Muslimani su tuda nekad prolazili
Doba arapsko-islamske vladavine u Endelusu bilo je razdoblje veličanstvenog naučnog procvata i važnog civilizacijskog razvoja ove evropske zemlje, jer je arapska civilizacija stigla do te zemlje sa svojim islamskim karakteristikama koje su se jasno iskristalizirale u Šamu u vrijeme emevijske dinastije.
Arapi muslimani su svoj način života donijeli u Endelus i prilagodili ga uvjetima života u Endelusu, kao što je izgradnja kuća i drugih nastambi ukrašenih baščama i vodenim površinama.
Razvijali su poljoprivredu i navodnjavali zemlje sve dok se blagostanje nije proširilo na gradove i sela. Muslimani su od zapuštenih sela, naselja i gradova u Endelusu načinili urbana naselja i velike gradske centre, gradeći veleljepne palate, tvrđave, džamije, javna kupatila, vrtove, puteve, mostove i otvarajući škole i biblioteke.
Kordova je, naprimjer, u doba Hadžiba el-Mensura – vezira Muhammeda ibn Ebi Amira, bila jedan od najvećih gradova na svijetu. Kažu da je imala dvjesta hiljada palata, šest stotina džamija i sedam stotina kupatila. Putnik je mogao hodati uz svjetlost lampi i između dva reda zgrada na udaljenosti od deset milja. Halife i prinčevi nisu zanemarili izgradnju mostova preko rijeka i proširenje kanala za pitku vodu do domova, palata i kupatila, pored vrtova i parkova ukrašenih bazenima tekuće vode.
Halifa Abdur-Rahman ed-Dahil je u Kordovi izgradio luksuznu palatu nazvanu palata El-Rusafa, po palati u kojoj je proveo svoju mladost u blizini grada Rakka u Siriji. A halife i emiri koji su došli nakon njega, slijedili su njegov primjer i izgradili palate u kojima su se natjecali endeluzijski pjesnici, kao što su palate: El-Revda, El-Ma’šûk, El-Surur i El-Tadž. Ove palate, od kojih je većina nestala, bile su znak ljepote, graditeljske umješnosti, luksuza i istančanog ukusa.
Palatu Er-Revda izgradio je halifa Abdur-Rahman en-Nasir, a spominje je i historičar El-Mekarri u svom znamenitom djelu Nefhut-tib, ističući da su zidovi palate bili od zlata i debelog mramora, a u središtu palače bio je veliki zdenac ispunjen živom te vrata od bjelokosti i ebanovine s umetnutim draguljima. Navodi se da je palata El-Revda imala hiljadu i dvjesto mramornih stupova a da su strop i zidovi Kraljevske dvorane bili od mramora i zlata, imala je osam vrata s mozaicima od ebanovine, slonovače i dragog kamenja.
Na suprotnoj strani palate Er-Revda, Hadžib el-Mensur sagradio je (978. godine/368. godine po Hidžri) palatu ili grad El-Zâhira, koja je po svom luksuzu odgovarala prvoj palati. Oko ove dvije palate sagrađene su kuće za plemiće, pjesnike, pjevače, muzičare i sluge. Grad El-Zâhira bio je simbol luksuza, bogatstva i prosperiteta u to vrijeme.
I Sevilja je, poput Kordove, doživjela pravi procvat tek u vrijeme muslimanske vladavine Endelusom. Kada su muslimani ušli u Endelus prije kraja prvog hidžretskog stoljeća, Sevilja je bila samo mali grad ili kasaba, a prije nego što je grad pao u ruke kršćanskih kraljeva Kastilje, Sevilja je bila jedan od najvećih i najpoznatijih gradova evropskog kontinenta.
Sevilja je svjedočila velikom napretku i prosperitetu tokom vladavine vladara iz porodice Benu Abad te je postala najveći grad Endelusa, nakon pada Kordove. Cvjetao je književni i umjetnički pokret u Ibn Abadovim palatama u Sevilji, koja je postala stjecište pjesnika, pisaca, zanatlija i inženjera. Ipak, najveći procvat Sevilja je doživjela u vrijeme vladavine El-Muvehidina, odnosno njihovog vođe Ebu Ja‘kuba Jusufa ibn Abdul-Mu’mina, koji je preuzeo vlast 1164. godine. On je bio ljubitelj umjetnosti i književnosti unatoč svojim ratnim sklonostima. Gradeći palate, džamije i druge objekte, Jusuf je želio uljepšati metropolu i glavni grad svog kraljevstva, koji je za vrijeme vladavine njegovog sina Ebu Jusufa Ja‘kuba el-Mensura ukrašen prekrasnim i raskošnim ruhom islamske arhitekture i umjetnosti.
Unatoč pokušajima španjolskih kraljeva da promijene obilježja ove nekadašnje islamske metropole, ono što je preostalo od njezinih arhitektonskih spomenika jasno svjedoči o veličini islamske civilizacije u Endelusu.
Dvorovi halifa i prinčeva u Endelusu bili su centri iz kojih su isijavale kulturno-civlizacijske zrake, privlačeći učenjake, pisce, pjesnike, umjetnike i vješte zanatlije. Halife i prinčevi su bili zainteresirani za podizanje i širenje škola i univerziteta – od kojih je najpoznatiji Univerzitet u Kordovi -, javnih biblioteka, te izgradnju tržnica, bolnica, javnih kupatila i skloništa za siromašne.
U doba Muhammed ibn Abdur-Rahmana el-Evsata (umro 273. godine po Hidžri) historičari su počeli spominjati i ukazivati na emevijsku biblioteku kao jednu od najpoznatijih biblioteka u Kordovi, a Abdur-Rahman en-Nasir (umro 350. godine po Hidžri) postao je poznat po svojoj ljubavi i strasti prema knjigama. Neki historičari navode da je za njegovu neizmjernu ljubav prema knjigama saznao i bizantijski car Konstantin VII, pa kada je htio zadobiti naklonost halife Abdur-Rahmana ed-Dahila, poslao mu je Dioskoridovo epohalno djelo o medicini De Materia Medica.
Njegovi sinovi El-Hakem i Muhammed nastavili su očevim stopama, tako da je poznati španjolski historičar, Julián Ribera, o njima rekao: “Biblioteka njihovog oca više nije mogla utoliti njihovu glad za naukom i naučnim djelima, te su se obojica natjecali koji će prije stvoriti veću i bogatiju biblioteku. Nakon nekog vremena princ Muhammed je umro, a njegov brat El-Hakem naslijedio je njegovu i očevu biblioteku, pa je tri biblioteke objedinio u jednu.”
Kordova – grad naučne misli i mozak islamskog zapada
Opisujući ovu veliku ljubav i brigu za knjige, Julián Ribera, rekao je: “Čim je kulturni pokret utro svoj put među muslimanima Španije, knjiga je postala predmetom poštovanja i divljenja, i dovoljno je bilo onome ko se vraćao s putovanja po Orijentu da sa sobom donese knjigu, pa da postane poštovan kod svojih sugrađana. Muslimani Španije i muslimani koji su došli iz drugih krajeva da žive u Španiji, kao i Jevreji i kršćani, natjecali su se ko će imati bogatiju privatnu biblioteku. U tome su prednjačili emevijski vladari koji su od početka započeli skupljati velike zbirke knjiga, a vrhunac su dosegli u vrijeme El-Hakema II, ljubitelja knjiga, tako da je Kordova postala grad naučne misli i mozak cijelog islamskog zapada.”
Spominjući biblioteku u Kordovi, poznati islamski učenjak iz Endelusa, Ibn Hazm (umro 456. godine po Hidžri) ističe da je iz razgovora sa čuvarom naučnog blaga u vrijeme vladavine Emevija u Endelusu, saznao da je velika biblioteka u Kordovi sadržavala 44 kataloga – indeksa knjiga, i da je svaki katalog ili indeks imao 50 stranica na kojima nije bilo ničeg drugog osim popisa knjiga. Drugim riječima, broj indeksa knjiga emevijske biblioteke u Kordovi iznosio je 2.200 stranica koje su sadržavale samo nazive djela, što je dokaz veličine i bogatstva te biblioteke, u kojoj se broj knjiga procjenjuje na više od 100.000 knjiga.
Islamskoj civilizaciji u Endelusu divili su se i dive i zapadno-kršćanski pisci i mislioci, i oduševljeno su o njoj pisali, poput briljantnog engleskog pisca Josepha McKeepa, koji je u svojoj knjizi The splendour of Moorish Spain – Sjaj maurske Španije, a koju je na arapski jezik preveo dr. Muhammed Tekijuddin el-Hilali, pod naslovom Medenijjet el-muslimin fi Isbanija – Muslimanska civilizacija u Španiji, rekao: “Ne postoji u (zapadnom) svijetu profesor na univerzitetu ili školi koji bi se usudio reći svojim studentima ili učenicima ono što svaki historičar zna, da su Arapi osnovali jednu od najvećih civilizacija na svijetu, i da su Karl Martel i njegovi vojnici bili lopovi, vandali, divljaci i varvari.
Da su Arapi Španije osvojili Evropu, te da su u njoj ostali dva stoljeća i izgradili civilizaciju kakvu su izgradili u Španiji, mi bismo bili pet stoljeća ispred ovoga što smo danas. Niko ne može izmjeriti količinu krvi i suza, bijede i nasilja koju je Karl Martel izazvao na ravnicama između Toursa i Poitiersa. (Tj. u Bici kod Poatjea – Poitiersa ili kod Toursa, koja je vođena 10. oktobra 732. kada su muslimani doživjeli težak poraz u njihovom pohodu na Galiju – Francusku.)”
Ovaj vrsni engleski pisac, koji je u mladosti bio još i rimokatolički svećenik, divio se arapsko-islamskoj civilizaciji u Endelusu te je, isto kao i francuski naučnik Moris Bikaj (Maurice Bucaille), izrazio svoje žaljenje što su muslimani izgubili Bitku kod Poatjea. Draže bi im bilo da su divlje horde Karla Martela bile poražene, jer bi u tom slučaju Evropa postala civilizirana i napredna.
Joseph Martin McCabe, zatim kaže: “Prije nekoliko godina stajao sam na mostu u Kordovi i razmišljao o tom tužnom prizoru. Vodič mi je tvrdio da je Kordova grad živosti i napretka, ali ja za to nisam mogao naći ni jedan dokaz osim kordovskih koza i magaraca koje sam vidio. I kao što reče jedan satiričar: ‘Bikovi natovareni smećem i očajni Španjolci hodaju i prolaze kroz uske i prljave ulice, popločane u devetom stoljeću, netaknute rukom reformi nakon toga.’
A taj isti grad je prije hiljadu godina bio najveći grad na licu Zemlje, sa populacijom od skoro milion sretnih ljudi koji su živjeli u obilju. Imali su bogatstvo kojim su kršćanska evropska kraljevstva mogli kupiti nekoliko puta, sa kilometrima ukrašenim raskošnim palatama od alabastera koje su blistale među predivnim vrtovima koji su se protezali duž rijeka.
U islamskom Endelusu bile su razvijene nauka i umjetnost koje su privlačile ljude sa svih strana svijeta, jer je nauka u Endelusu bila izuzetno cijenjena.”
Da bi se opisala veličina islamske civilizacije u Endelusu koja je građena osam stoljeća te njezini dometi i utjecaj, trebali bi nam tomovi knjiga, stoga ćemo u ovom poglavlju spomenuti samo nekoliko naučnih izuma i fascinantnih primjera graditeljstva koji su plod islamske civilizacije u Endelusu, a koji predstavljaju prava čuda arhitekture i naučno-civilizacijskog napretka i progresa na jednom malom dijelu Evrope, dok se, u isto vrijeme, ostatak starog kontinenta gušio u tminama neznanja, bijede i siromaštva. (Iz knjige: Endelus – uspomena i opomena)
Nataviće se
