Piše: Kenan Šurković
Usljed društveno-političkih promjena unutar osmanskog carstva tokom 18. i 19. st., izazvanih različitim vanjskim i unutarnjim faktorima, s jedne strane gubitkom teritorija na Balkanu i nepovoljnih mirovnih ugovora, koji su otupili imperijalnu oštricu, a s druge, promjene društvenog sistema i etičkog ustrojstva jednog ogromnog carstva, dolazi do različitih društvenih pomjeranja. Te su se promjene odrazile na sve aspekte života muslimanskih zajednica, pa čak i na način umjetničkog organizovanja i poimanja estetskih načela koji počinju poprimati nove oblike usljed različitih vanjskih uticaja, a koji bi se mogli okarakteristisati kao posljedicoa globalnih kulturoloških kretanja unutar svjetske historije tog vremena. Jači kontakt Osmanskog carstva sa kulturama kršćanske Evrope doveo je do određene razmjene iskustava i pogleda na život, ali u tom slučaju nije došlo do ravnopravne kulturne difuzije i prožimanja već do snažnog jednosmjernog uticaja evropskog načina života i institucionalnog organizovanja, a što se odrazilo na mnoge vidove života u Osmanskom carstvu. Uticaj strane umjetnosti bio je neminovan jer su muslimani zbog etičke krize gubili vjeru u sposobnost sopstvenih kreativnih mogućnosti, usvojivši oprečan način gledanja na ustrojstvo umjetničkog djela, prihvativši termine i kategorije tipa „modernog“, „aktuelnog“ ili čisto „evropskog“ unutar svakodnevnog vokabulara. Međutim, odmah se na početku postavilo pitanje kako doslovno uzete elemente evropske dekorativne umjetnosti uskladiti sa islamskim načinom gledanja na svijet koje je generički bilo suprotno novim shvatanjima. Strani se uticaj ponajviše odrazio u arhitekturi ali se osjećao i kod ostalih oblika kreativnog izražavanja.
STILSKI PERIODI OSMANSKE UMJETNOSTI
Osmanku umjetnost možemo podijeliti na više perioda:
Prvi je bio brusanski ili ranocarigradski period (1299-1501), unutar kojeg se ponajviše isticao uticaj seldžučkog i vizantijskog umjetničkog stila.
Zatim predstoji najbogatija i najorginalnija tzv. klasična faza (1501-1703) unutar koje se sublimiralo kompletno kreativno iskustvo islamskog čovjeka tog doba uzdignuvši umjetnost na izuzetno visok stepen po kvalitetu „komplementaran“ sa evropskom renesansom tog vremena.
Poslije toga slijedi period dekoracije tulipana (1703-1730), nazvan po stilizovanim cvjetovima tulipana kojim su se oslikavale zgrade. U tom se periodu po prvi put počinju osjećati evropski uticaji.
Turski barok, razvijen pod uticajem onog evropskog, traje od 1730-1808 i upotpunosti otvara vrata zapadnim umjetničkim stilovima, naročito onim francuskim.
Period Ampira (1808-1874) nastavlja taj uticaj pri čemu se ističe i snažan eklekticizam (kombinovanje različitih stilova).
I na kraju treba istaći neoklasični stil (1874-1930), koji je pokušao vratiti neka stara iskustva prošlosti, ali je u suštini bio potpun promašaj i završna faza jedne dekadencije koja je označila kraj velikih stilova islamske umjetnosti.
BAROKNI I ROKOKO UTICAJI
Uticaji koji su dolazili sa strane nisu promijenili osnovne postavke osmanske umjetnosti u smislu promjene same strukture djela. U arhitekturi džamije i dalje zadržavaju formu centralne građavine sa kupolom i svim ostalim elementima koji čine džamijski eksterijer i unutranji inventar. Uglavnom se preuzimaju dekorativni elementi koji čine strukturu fasade, određuju oblik prozora i lukova, usmjeravaju kretanje nekih arhitektonskih masa itd. Možda bi se moglo reći da je džamija tog perioda postala čudan dekorativni hibrid u kojem se metafizika klasičnog perioda potisnula zarad jeftinog evropskog kiča. Ovo bi, međutim, bila preoštra ocjena. Zadatak islamkih graditelja tog perioda bio je da nađu najsretniju sintezu između tradicije i novih uticaja pokušavši pri tome uskladiti osnovnu gramatiku osmanske arhitekture (naročito Sinanov doprinos) sa jednim, u suštini „ateiziranim“ dekorativnim obrascem, koji je formiran na ideji oblika antike i baroknog duha evropskog čovjeka. To je dovelo do toga da je uobičajno shvatanje monumentalnog i duhovnog u islamskoj umjetnosti zamijenjeno obrascima zanatskog egzibicionizma, kiparskog iskustva evropske umjetnosti i elitističkim pomodarstvom koje se zasnivalo na ideji čulnog i materijalnog. Osim u arhitekturi, novi dekorativni obrasci primjenjivani su i kod ukrašavanja rukopisa, kako Kur'ana tako i dijela fikha, književnosti, naučnih radova pa i ukrašavanja dokumenata, pogotovo fermana i berata gdje se ornamentika tugri (sultanskog potpisa ili pečata) zamjenjuje novim simbolima vlasti: slikama zastava, doboša, vojnog arsenala, vijenaca i sve to, naravno, „fotografski“ oslikano. Kod ukrašavanja Ku'ana, naročito polovinom 19.st. i kasnije, ornamentika i dalje ostaje floralna, ali sada stilizacija poprima naturalističko dejstvo, jedan kalupski oblik i formalno ustrojstvo zasnovano na ideji discipline i sinteze evropskog neoklasicizma. Doduše, opća dekorativna šema ukrašavanja rukopisa ostaje ista, jer su i dalje primjetna unvanska zaglavlja i dekorativne kartuše, ali sve ostalo dobija sasvim novu definiciju prikaza. Težnja ka apstrakciji je potisnuta, ideja o vječnoj determinaciji oblika i njegovom transcedentnom dejstvu, pada u drugi plan. Boja gubi na intenzitetu i čulnoj vrijednosti, kontrasti boje veoma slabo dolaze do izražaja i teži se ka nekom općem usaglašavanju prikazanog, oblikovnom unitarizmu, koji je sam po sebi veoma dosadan i odaje utisak zatvorenog formalnog obrasca bez mogućnosti bitnijeg organskog razvoja.
U Gazi-Husref begovoj biblioteci u Sarajevu nalaze se dva primjerka mushafa koji veoma dobro oslikavaju sve dosad opisano. Prepisivač prvog je Muhamed Hilmi Mostarac iz 1856. godine, a drugog hafiz Ahmed Hifzi Kuršumli iz 1883. Ono što je kod ovih primjeraka karakteristično jeste gotovo doslovno preuzet obrazac uokviravanja slike, u ovom slučaju, teksta sa oblicima koji liče vijugavim gipsanim okvirima slike u rokokou (u oblicima slova „C“ i „S“) a još veću potenciranost stranog uticaja daje njihova sličnost sa baroknim volutama. S te strane oba primjerka su do kraja stilski dosljedna i izražavaju osobenost likovnog pristupa karakterističnog za vrijeme u kojem su nastali.
