Prije 83 godina Nijemci su u Varšavi uspostavili najveći geto u okupiranoj Evropi. Kroz njega je prošlo na stotine hiljada Židova od kojih je većina kasnije ubijena u koncentracijskim logorima.
Bio je to najveći geto koji je uspostavljen od strane nacista u Drugom svjetskom ratu (u jesen 1939. kad je njemački Wehrmacht napao Poljsku u toj zemlji je živjelo gotovo 3,5 miliona Jevreja, deset posto ukupnog stanovništva te zemlje. Nacisti su oduzeli njihovu imovinu i stjerali ih u 400 geta).
Osnovan u novembru 1940. godine, bio je jedna vrsta zatvora za poljske Jevreje, te je na svom vrhuncu imao 460.000 zatvorenika ograđenih zidom visokim tri i po metra na kojem je bila i bodljikava žica, a na površini od oko 3.4 kvadratnih kilometra.
„Život u getu obilježavala je prije svega stravična tjesnoća“, pričao je književni kritičar Marcel Reich-Ranicki, koji je preživio Varšavski geto. „Higijenski uvjeti bili su fatalni. TBC, tifus i pjegavi tifus su se širili. Svakoga jutra su ispred vrata ležali leševi i pokopavani su u masovne grobnice. Zatvorenici u getu su bili meta svakojakog zlostavljanja, izgladnjivanja, maltretiranja i ubijanja.
Ustanak
Od sredine 1942. godine oko 300.000 Židova iz Varšave deportirano je u 80 kilometara udaljeni logor smrti Treblinka i tamo ubijeno. U Varšavskom getu je ostalo 35.000 većinom mladih muškaraca koji su službeno radili za njemačke kompanije. Još 25.000 stanovnika geta se sakrilo. Sve više njih se odlučivalo za otpor. Htjeli su radije poginuti u borbi nego biti ubijeni u plinskim komorama.
Otpor je počeo početkom 1943. godine kada se manja grupa mladih Jevreja organizira i suprostavlja njemačkim trupama.
Nekoliko stotina Jevreja je tada pružilo otpor naoružani pištoljima, Molotovljevim koktelima i rijetkim oružjem koje je bilo moguce prošvercovati u geto. Većina njih se nije borila “kako bi preživjeli, nego su se borili za čast jevrejskog naroda uz protest protiv šutnje svijeta o njihovom stradanju”.
Kad su u geto umarširale kolone SS-ovaca kako bi deportirali i posljednje preostale stanovnike geta, bili su potpuno iznenađeni. Niko nije očekivao da Jevreji mogu pružiti otpor. „Jevrejski ustanici su pucali na tenkove i vozila i bacali na njih Molotovljeve koktele. Nakon pola sata naše jedinice su bile razbijene i demoralizirane“, zabilježio je vođa SS-ove grupe Jürgen Stroop.
750 jevrejskih boraca naoružanih pištoljima i Molotovljevim koktelima branili su se protiv 2.000 teško naoružanih vojnika, SS-ovaca i policajaca.
23-godišnji vođa ustanka Mordechaj Anielewicz uspio je nekoliko dana prije smrti zapisati: „Ono što smo doživjeli ne može se opisati riječima: dvaput smo prisilili Nijemce na bježanje iz geta. Moj životni san se u svakom slučaju ostvario: geto se sam brani.“
Njemački komandant je odbio korištenje bombardera za gušenje pobune, te se odlučio za pješadijsko-oklopnu akciju pri kojoj su koristili bacače plamena i plinske boce kojima su palili zgrade, podrume i kanalizacione otvore. Marek Edelman, jedan od preživjelih, kaže: “Nas je porazio plamen, a ne Nijemci. More plamena je potopilo kuće i dvorišta. Nije bilo zraka, samo crni, zagušljivi dim i žestoka toplota koja se odbijala o crveno užarene zidove.”
Borbe su potrajale desetak dana nakon kojih je prestao organizovani otpor. Preživjeli jevrejski borci i civili sakrili su se u kanalizacijske tunele, koje su Nijemci prozvali “bunkerima”. Obično su psima locirali otvore i ljude u njima, a onda su ubacivali dimne bombe, kako bi istjerali ljude vani. Nekada su ih potapali vodom, a nekada ubacivali eksploziv.
Rezultat pobune je bio 13. 000 ubijenih Jevreja dok je preostalih 50. 000 deportovano u logore smrti. Njemački izvještaji kažu da su imali 17 ubijenih, te 93 ranjena vojnika. Geto je u potpunosti uništen.
Jedan broj preživjelih Jevreja je nakon Drugog svjetskog rata formirao kibuc (židovsko naselje) u blizini Akre, Palestina. Osnivač kibuca Jicak Zukerman, za 25. godišnjicu pobune, 1968. godine, je rekao: “Ovo je bio rat manje od hiljadu ljudi protiv moćne armije i niko nije sumnjao kako će završiti.Ovo nije tema za vojna proučavanja, te ukoliko bi postojala škola koja bi izučavala ljudski duh – to bi joj trebao biti glavni predmet. Važna stvar je bila da se u jevrejskoj omladini pokazala snaga i nakon godina ponižavanja, koja ih je podigla protiv njenih ugnjetavača, i koja ih je natjerala da odaberu između Treblinke (logor smrti) i pobune.”
Szmul Zygielbojm, član poljske vlade u izbjeglištvu u Londonu, 10. maja iste godine izvršava samoubistvo i u ostavljenom pismu kaže: “Moji drugovi u Varšavskom getu su pali sa oružjem u ruci u svojoj zadnjoj herojskoj borbi. Ja nisam bio u mogućnosti da poginem poput njih i sa njima, ali ja se svrstavam sa njima, u njihovu masovnu grobnicu. Mojom smrću želim da iskažem žestoki protest protiv nepoduzimanja bilo kakve akcije od strane svijeta koji gleda i dozvoljava uništenje jevrejskog naroda.”
Neka ova priča bude poruka muslimanima koji se čude otkud pravo Palestincima da pokrenu bilo kakav otpor protiv decenijskog ugnjetavanja u Gazi – palestinskom getu.
Neka bude poruka svijetu koji opet okreće glavu od uništenja jednog naroda.
Neka bude poruka i Jevrejima čiji su preci iskusili na svojoj koži ono što oni sada rade Palestincima.
A ako se ikada osnuje ta škola koja ce proučavati ljudski duh – obavezan predmet će biti i duh otpora Gaze i Palestinaca.
(Muamer Gondžo)
