Piše: Jusuf Kapić
Danas se navršava 22 godine od početka NATO vazdušnih udara na SR Jugoslaviju. Operacija «Saveznička sila» pokrenuta je kao odgovor na nasilje koje je provodio Miloševićev režim na Kosovu, a trajala je 78 dana. Završena je kapitulacijom i povlačenjem srpskih snaga sa Kosova.
U trenutnom geopolitičkom kontekstu, koji je obilježen jačanjem konkurenata NATO saveza poput Kine i Rusije, te i internom krizom u sjevernoatlantskim odnosima, sve su snažniji procesi revizije historije. To se posebno održava na Bosnu i Hercegovinu, gdje su sve glasnije političke snage, koje se protive NATO integracijama.
«Alternativne» ideologije sve češće dovode u pitanje naslijeđe liberalnog poretka, poput haških tribunala za ratne zločine ili NATO intervencija u Bosni i Hercegovini i na Kosovu tokom 90-ih. Što je veća politička moć konkurenata sjevernoatlantskog saveza, to sve glasniji i relevantniji postaju glasovi «alternativnih intelektualaca», te populističkih i anti-globalističkih grupa.
Imajući u vidu humanitarne efekte obje intervencije NATO-a kojima su zaustavljeni ratovi – a još više šta bi značilo njihovo odgađanja ili odsustvo (što pokazuje primjer Sirije) – važno je na revizionističke izazove odgovoriti činjenicama.
NATO intervencije na regionalnom nivou imaju značaj, koji se može porediti sa pobjedom savezničkih, antifašističkih snaga u Drugom svjetskom ratu, koja nije savršena ali je etički i dalje održiva. Geopolitička struktura nije više onakva kakva je bila 1945. ili 1999. ali to nije razlog da se ne govore činjenice. Zapravo, to je razlog da se činjenice još snažnije istaknu.
A činjenice su sljedeće. NATO udari su počeli 24. marta, nakon višemjesečnih pokušaja međunarodne zajednice da se iznađe političko-diplomatsko rješenje za zaustavljanje etničkog čišćenja Albanaca sa Kosova.
Još u junu 1998. Evropska unija je proširila ekonomske sankcije protiv Beograda, zbog nasilja na Kosovu, no sankcije nisu zaustavile Miloševića.
U decembru 1997. Ministri vanjskih poslova NATO saveza su već izražavali zabrinutost zbog porasta etničkih tenzija na Kosovu. Tokom 1998. godine NATO je slao jasne signale prema Beogradu, potpomažući diplomatske napore.
Najviši zvaničnici poput generalnog sekretara NATO saveza Javiera Solane, specijalnog izaslanika SAD Richarda Holbrookea, šefa Vrhovne savezničke komande Wesleyja Clarkea bili su u posjetama Beogradu i pregovarali s Miloševićem o rješenju. Kao i u slučaju rata u BiH, pregovori s Miloševićem, bez primjene sile, bili su traćenje vremena.
U oktobru 1998., nakon masakra u kojem je ubijen 21 član porodice Deliaj u Gornjem Obrinju, pokrenut je proces koji je doveo do reakcije Vijeća sigurnosti UN-a i potpisivanja primirja pod okriljem UN-a u oktobru 1998, a primjenu je trebala pratiti misija OSCE-a.
Na dan 15. Januara 1999. godine, izvršen je masakr nad 45 Albanaca u selu Račak, što je pokrenulo talas reakcija u međunarodnoj javnosti, te pokrenulo veliku diplomatsku inicijativu za zaustavljanje rata.
Aktivirana je ideja pregovora pod okriljem zemalja Kotakt grupe, čemu je NATO dao punu podršku. Inicijativa je rezultirala pregovorima u Rambujeu, kod Pariza, u februaru i martu 1999. Utvrđen je prijedlog sporazuma, po kojem bi Kosovo dobilo nazad status autonomije, koji mu je Milošević 1989. jednostrano oduzeo. Sporazum je predviđao razoružavanje Oslobodilačke vojske Kosova (OVK), raspoređivanje NATO snaga i povlačenje srpske vojske i policije.
Albanska strana je pristala na predloženi mirovni sporazum, dok je Milošević odbijao da ga potpiše, koristeći vrijeme pregovora da pomjeri dodatne vojne trupe prema Kosovu i ojača svoju poziciju.
Nakon što su 18. marta propali pregovori, zbog Miloševićevog odbijanja, američki diplomata Richard Holbrooke je stigao u Beograd, gdje je još jednom pokušao da dogovori mirovno rješenje. No ponovo je odbijen od strane Miloševića. Ubrzo nakon njegovog povratka, kreće operacija vazdušnih snaga NATO-a.
Na dan početka NATO operacije, tadašnji predsjednik Crne Gore Milo Đukanović adresirao je odgovornost prema Beogradu i Miloševićevom režimu, ocjenjujući njegovu politiku kao «sukob sa cijelim svijetom».
«Neograničeni napad Jugoslovenske armije, policije i paravojnih formacija, pod kontrolom predsjednika Miloševića, na kosovske civile je proizvela masivnu humanitarnu katastrofu, koja prijeti da destabilizira region. Stotine hiljada ljudi su brutalnog protjeratni sa Kosova, od strane vlasti Savezne republike Jugoslavije. Osuđujemo ovo zastrašujuće narušavanje ljudskih prava i nasumičnu primjenu sile od strane jugoslovenske vlade. Ove ekstremne i neodgovorne politike, koja ne može biti branjena ni po kojem osnovu, dovele su do neophodnosti i opravdanja vojne akcione od strane NATO-a», navedeno je u zajedničkom stavu Sjevernoatlantskog vijeća.
Na sami dan početka NATO intervencije, 24. marta, ubijeno je 44 albanska civila u selu Velika Kruša, dva dana kasnije srpska policija je smaknula 48 članova jedne albanske porodice – porodice Beriša.
Na dan 28. marta srpske snage su počinile masakr u Izbici, u kojem je ubijeno 120 Albanaca. Nekoliko dana nakon NATO napada na zgradu Radio-televizije Srbije, u kojem je poginulo 16 civila-zaposlenika, u mjestu Meja, 27. aprila ubijeno je preko 200 albanskih civila.
U izvještaju koji je 2000. o Kosovu podnio tadašnji generalni sekretar NATO saveza lord Geogre Robertson izražava se žaljenje zbog civilnih žrtava udara, ali se zahtjeva da se iste sagledaju u kontekstu napora za prevenciju onoga što je Miloševićev režim poduzimao protiv albanskog civilnog stanovništva.
U NATO napadima stradalo je 250 Albanaca, 480 Srba i Crnogoraca i 192 Roma, dok je Srbija odgovorna za ubistvo 7.121 Albanca, po podacima koje je iznijela predsjednica Fonda za humanitarno pravo Nataša Kandić.
Od 10.484 leta tokom operacije NATO-a, samo u 90 letova došlo je do incidenata sa civilnim žrtvama, što je manje o 1%.
U NATO dokumentima se ističe da bi, u slučaju da nije došlo do intervencije, Kosovo bilo etnički očišćeno od albanskog stanovništva. Tadašnji američki ministar odbrane, u Clintonovoj administraciji, William Cohen je govorio da je intervencija sprečavanje «predstojećeg genocida».
U spomenutom izvještaju lord Robertson kaže da bi, bez NATO intervencije, nasilje na Kosovu bilo nastavljeno i prošireno, a cijeli region destabiliziran. «Kritičari, koji sada kritikuju NATO za to što je uradio, kritikovali bi nas za sve što nismo uradili», napisao je tadašnji generalni sekretar NATO-a.
Zahvaljujući pravovremenoj intervenciji, Kosovo je izbjeglo ratnu sudbinu Bosne i Hercegovine, gdje je zbog zakašnjenja NATO intervencije efektivno proveden genocid sa trajnim etničkim čišćenjem kao svojim glavnim efektom.
U NATO dokumentima o intervenciji na Kosovu ističe se da je «povreda ljudskih prava od strane vlasti SRJ, te humanitarna katastrofa koju je NATO intervencija na Kosovu zaustavila, prijetila je da potkopa vrijednosti na kojima je nova Evropa izgrađena. Barbarske akcije jugoslovenskog režima dovele su do spektra nestabilnosti koji se širio na druge zemlje, uključujući i mirovni proces u BiH koji je mogao da sklizne sa kolosijeka. Da NATO nije uspio odgovoriti na politiku etničkog čišćenja, te da je izdao svoje vrijednosti navukao bi permanentnu sumnju na kredibilitet svojih institucija.»
NATO udari na Srbiju završeni su 10. Juna, nakon potpisivanja vojno-tehničkog sporazuma o povlačenju jugoslovenske vojske i policije s Kosova.
Od kraja intervencije, više od milion i 300.000 kosovskih izbjeglica se vratilo, oko 810.000 iz Albanije, Makedonije i drugih zemalja, te 550.000 onih koji su bili interno raseljeni na području Kosova.
Za razliku od Bosne i Hercegovine, gdje je NATO intervencija stigla nakon izvršenog genocida, na Kosovu je, zahvaljujući preventivnoj intervenciji, omogućen opsežniji proces povratka.
Devet godina nakon intervencije, 17. februara 2008. Kosovo je proglasilo nezavisnost, koju je priznao veći dio međunarodne zajednice, a koju Srbija još uvijek ne priznaje.