Takav je život da čovjek često mora da se stidi onoga što je najljepše u njemu i da upravo to skriva od svijeta, pa i od onih koji su mu najbliži” – zapisao je Ivo Andrić u “Znakovima pored puta”, kao da je htio da posredno pojasni pojedine “znakove” iz njegovog bogatog životnog puta književnika i diplomate, o kojima se malo zna i koji su ostali nedovoljno razjašnjeni.
Ivo Andrić je živio i umro sa mnogo tajni. I danas su teško objašnjiva neka njegova opredjeljenja u životu i politici. Od razočaranja u Zagreb i Hrvate, i priklanjanja Srbima, preko visokog pozicioniranja u diplomatiji svih vlada Kraljevine, do saradnje sa poslijeratnom vlašću i prijema u članstvo Komunističke partije Jugoslavije 1955. godine.
I ratne beogradske godine slavnog nobelovca obavijene su velom misterije. Kada je kao jugoslovenski poslanik u Berlinu, u vrijeme njemačkog napada, vraćan u Beograd, ponuđeno mu je, kao Hrvatu, da ode u Zagreb i priključi se diplomatskoj službi Pavelićeve države. Odlučno je odbio ovu ponudu i odlučio da ratne godine provede u srpskoj prijestonici. Dok rat bukti u cijeloj Evropi, Ivo Andrić stiže u okupirani Beograd.
Prvog dana juna 1941., useljava se u podstanarsku sobu kod advokata Brane Milenkovića i njegove majke Kaje, u stan na prvom spratu, u Prizrenskoj ulici broj 7. Ušao je sa samo dva kofera. I tu će, između ta četiri zida, imati smirenja i životnog oduška da narednih godina napiše “Na Drini ćupriju”, “Travničku hroniku”, “Gospođicu”, djela koja će mu dvije decenije docnije donijeti Nobelovu nagradu.
Njegovi biografi, pišući o tim godinama, bilježili su da se Andrić “držao rezervisano” i trudili se da naglase njegovo nemirenje sa okupacijom, i pozivali su se na njegovo odbijanje da potpiše antikomunistički Apel srpskom narodu i prijedlog Srpske književne zadruge da objavi izbor njegovih pripovjedaka. Ovim odlukama on je pokazao svoj stav prema okupatorima i Nedićevoj kvislinškoj “državi”.
Ulazak oslobodilaca u Beograd 20. oktobra 1944., dočekao je na Terazijama sa Milanom Đokovićem i Raškom Dimitrijevićem. Stajali su na početku Prizrenske ulice, pedesetak metara od Andrićevog stana. Kada je pored njih prošla prethodnica, petorica crvenoarmejaca, Andrić je rekao:
– Šta da im damo? Pobjednike treba darivati – zapisao je Milan Đoković u svojim “Dnevnicima”. Odmah poslije oslobođenja i uspostave vlasti Titovih partizana, građanski Beograd i svi oni koji nisu mogli da se pomire sa novom stvarnošću, počinju da govore o Andriću kao “vodonoši komunista”. Uz to, počinje da se, u zatvorenim krugovima, diskretno širi priča da je on tokom okupacije simpatisao Dražu Mihailovića. Neki od njegovih savremenika to bilježe u tajnim rukopisima koji će na svjetlost dana izaći mnogo decenija kasnije.
Branko Lazarević, diplomata i jedan od najuticajnijih predratnih književnih kritičara, poslije hapšenja i zatvora, sebe je osudio na samoprogon u Herceg Novi. On još 1946. godine, na stranicama svog tajnog dnevnika (objavljen tek 2007) bilježi o mlađem kolegi: “U početku se nešto interesovao za Ravnogorski pokret, a tvrdi se čak da je pisao i neka ohrabrujuća pisma nekim četničkim vođama iz Hercegovine…”.
U godinama koje su slijedile, Andrićev flert sa Ravnom gorom i Dražom postaje omiljena tema u emigrantskoj publicistici i memoarima koje su objavljivali istaknuti pripadnici četničkog pokreta. Kosta St. Pavlović, diplomatski činovnik i šef kabineta predratnih i emigrantskih kraljevskih vlada, objavio je u knjizi “Poezija i proza” (Ženeva 1977) da je “njegova povučenost (Andrićeva, za vrijeme okupacije) bila, po pričanju nekih zajedničkih prijatelja, samo prividna, jer se bio prilično upleo u pokret otpora, i to na strani generala Dragoljuba Mihailovića, kome je čak, jednom pismenom porukom, izrazio podršku”. Vođa četničkog pokreta, navodno, bio je ushićen kada mu je prenijeta poruka književnika iz Beograda.
Kosta St. Pavlović i u knjizi “Ratni dnevnik 1941-1945” zapisuje sljedeće redove:
“U četvrtak, 23. decembra 1943. dobio sam prve vijesti od Mladena Žujovića… Krišom je dolazio u Beograd. Tamo je viđao Andrića, koji je u Dražinom beogradskom odboru.” Mladen Žujović je, inače, bio član Centralnog nacionalnog komiteta, iz inostranstva.
Stevan K. Pavlović, poznati srpsko-britanski profesor čija su specijalnost istorija i međunarodni odnosi, inače Kostin sin i priređivač njegovih knjiga, u jednom eseju posvećenom porodici i kući Pavlovića u Gospodar Jevremovoj ulici broj 9, koja je danas sastavni dio beogradskog Kulturnog centra, navodi da su se u potkrovlju, gde se nalazio atelje njegove tetke Bele Pavlović, poznate naše slikarke, u toku rata okupljali simpatizeri i članovi pokreta generala Mihailovića, među kojima je bio i Ivo Andrić.
O Andrićevom ravnogorskom pedigreu piše i Dimitrije Đorđević, profesor istorije na Kalifornijskom univerzitetu, a od 1970. je član SANU. U memoarima “Ožiljci i opomene” on kaže: “Brana Stranjaković je bio prisutan kada je 1942. godine Ivo Andrić posjećivao njegovog strica, profesora Dragoslava Stranjakovića, člana Dražinog centralnog komiteta.”
Siniša Paunović u tekstu objavljenom 1991. u NIN-u, piše da je Aleksandar Belić, predsjednik Srpske akademije nauka, 1942. godine skrenuo pažnju Andriću na to da generali, među njima i njegova rođena braća Vladimir i Emil, govore da je Mihailović “šupljoglavac” i “pijandura”. Ivo je na to odgovorio da je Draža – “novi Karađorđe “.
Ratko Peković i Slobodan Kljakić prvi su pronašli opipljiv dokument o Andrićevim vezama sa ravnogorcima, naizgled paradoksalno, ali u njegovom partijskom dosijeu iz kartoteke CK SKJ, i objavili ga u malčice prećutanoj knjizi “Angažovani Andrić 1944-1954”. Riječ je o nekoj vrsti karakteristike, koju su tri mjeseca pošto je Andrić primljen u redove Saveza komunista Jugoslavije 13. decembra 1954. godine, potpisali njegovi prijatelji, književnici Marko Ristić i Aleksandar Vučo. U tom, javnosti malo poznatom dokumentu, navodi se sledeće:
“Antinedićevac od prvog dana, Andrić je sa odobravanjem i divljenjem primio prve vijesti o ustanku u Srbiji i pobijao je tvrdnje nedićevaca, kapitulanata, i kukavica da je taj ustanak preuranjen. Iskren rodoljub, čovjek koji je u toku Prvog svjetskog rata ležao tri godine u austrijskim zatvorima, Andrić je vjerovao da su tzv. nacionalističke snage one koje se nalaze na čelu oružanog ustanka, ali ne ostajući slijep pred činjenicama, on postepeno uviđa da su te snage, sa Dražom Mihailovićem, izdajničke, i pošteno revidira izvjesne svoje zablude i iluzije. Poslije jedne iskrene moralno-političke krize, Andrić se u trenutku oslobođenja našao spreman da obnovi i napretku svoje domovine lojalno pomogne. Njegova dobronamernost i iskrenost u tom trenutku nisu mogle biti stavljene u sumnju i to možda baš zato što njegovo opredjeljenje nije bilo plod nekog naglog, oportunističkog obrta, nego jednog sporog, poštenog ispita savjesti.
“To znači, zaključuju Peković i Kljakić, Andrićevi kontakti sa četnicima nisu bili nepoznanica za neke ugledne i uticajne predstavnike nove vlasti poslije 1944. godine, a vjerovatno ni za njene represivne organe, oličene u Knoju i Ozni.”
Svjedočanstvo na ovu temu ostavio je i Kosta Timotijević u zapisu “Zašto je lijeva građanska inteligencija počinila klasno izdajstvo?” u kome piše: “Mnogi su čekali oslobođenje sa zebnjom u srcu… Marko Ristić i Aca Vučo obrađivali su Ivu Andrića, spasavajući ga od odlaska na Ravnu goru. Navodno je imao i uniformu sašivenu.”
