Piše: Amer Sulejmanagić
Uvriježeno je mišljenje da je tursko osvojenje Bosne bila nasilna okupacija koja je našu zemlju iz jednog civilizacijskog kruga uvela u drugi, Evropi potpuno strani. Nema sumnje da su se tada u Bosni vodile ogorčene borbe između slabe domaće vojske i nadmoćne osmanske sile. Herojska historija prikazivala je tadašnji bosanski slom kao posljedicu domaće (krstjanske) i strane (Venecija – Ugarska) izdaje, a pogubljenje posljednjeg bosanskog kralja, kojem je prethodno bio obećan život, pripisano je bezobzirnosti, lažljivosti i prijetvornosti sultana Mehmeda II. Fatiha. Drukčiji pristup tom vremenu daje nam i novu sliku samih zbivanja. Sagledavajući situaciju u kontekstu tada važećih vazalsko-seniorskih odnosa uopće se ne može tvrditi da su za Bosnu Osmanlije bili strana sila, kao što se ne može tvrditi da njihova prava nisu uvažavale sve evropske sile, a iznad svih njih i rimski papa. Tako osmanski pohod ne postaje barbarska navala azijske despotske sile na civilizaciju Zapada, nego unutrašnja stvar istog kulturnog kruga koji je dr. Richard W. Bulliet nazvao islamo-kršćanskom civilizacijom koja se stvarala stoljećima prije ovih događaja, još tamo od osmoga stoljeća i to ne samo u Andaluziji nego na cijelom području Evrope od Britanije do Rusije i od Skandinavije do Sicilije. U skladu sa srednjovjekovnim poimanjem državnih odnosa i tadašnjom uobičajenom zapadnom praksom, ni bosanskim vladarima nije bilo neobično ponuditi svoje kraljevstvo drugim vladarima da ga preuzmu kao seniori jer su računali da će tako naći zaštitnika; tako Veneciji Bosnu nude Tvrtko II. (1441. godine), Stjepan Tomaš (početak novembra 1460. godine) i Stjepan Tomašević (februar 1463. godine). Stjepan Tomaš je, istovremeno kada i Veneciji, svoju zemlju nudio i milanskom vladaru Francescu Sforzi. Ipak je najzanimljiviji slučaj Tvrtka II. koji je 1435. godine postao dvostruki vazal i ugarskog kralja i osmanskog sultana da bi se zaštitio od pokušaja Sandalja Hranića i srpskog despota Đurđa Brankovića da 1432. godine od sultana, koga su smatrali stvarnim gospodarom Bosne, otkupe bosansku kraljevinu. Tvrtko II. se preko Kosače obavezao na godišnji danak sultanu i dobio garanciju da će biti zaštićen i priznat kao vladar. Još prije bosanskih kraljeva isto su se ponašali i najmoćniji bosanski velikaši. Hrvoje Vukčić je 1414. pozvao sultana Mehmeda I. da sa vojskom upadne u Bosnu. Tada su kralj Ostoja i Sandalj Hranić postali obveznici harača Turcima, odnosno sultanovi vazali, tako da u Bosni opada utjecaj ugarskog, a raste utjecaj osmanskog seniora – Bosanci postaju turski ljudi. Uspostavljen je dvojni vazalitet kao i u istovremenoj srpskoj despotovini. Sandalj Hranić je u svojoj zemlji još 1411. godine držao 7.000 turskih vojnika, a u odnosu na bosanskog kralja ponašao se sasvim samostalno, kao što je samostalno uspostavljao veze i sa Osmanlijama i sa Venecijom i sa Milanom. Taj gospodar Huma i veliki vojvoda bosanski još 1420. godine navodi da vlada “milostju i darom Božijim i velikoga cara sultana Mehmed-bega”, a njegov nasljednik, herceg Stjepan, 1453. godine izvodi svoje gospodstvo iz milosti Božije “i gospodara velikoga gospodina mi cara Amir sultana Mehmed-bega”. Količina turskih akči koje je 1407. godine Sandalj uložio na čuvanje u Dubrovnik svjedoči o tome da je njegova zemlja još tada bila ekonomski vezana za Osmanlije, a od 1428. pa sve do 1463. godine, bosanski državni novac kuje se prema turskoj novčanoj stopi.
Pored ovakvih unutrašnjih odnosa i postojanja mađarofilske i turkofilske stranke u bosanskoj kraljevini, te na toj matrici uspostavljenih koalicija, ni interesi Ugarske i Venecije nisu bili definirani, njihovi vladari nisu znali koristi li im da se Bosna održi ili da nestane. Pojedini vladari iz daljeg okruženja dogovarali su se s Turcima na štetu Bosne. Jedan od ciljeva savezništva između celjskih grofova, posebno Ulrika II., i sultana Mehmeda II., bio je pritisak na Bosnu sa istoka. Venecija je zbog svojih pozicija na istoku, u osmanskoj domeni, levantske trgovine i savezništva sa Osmanlijama, a posebno zbog sebične i ekspanzionističke politike prema ostalim italijanskim državama, bila trn u oku i neprijatelj mnogih u Evropi, posebno italijanskih država, njemačkog cara i Ugarske, tako da i oni sklapaju, direktno ili indirektno, savezništva sa Turcima protiv svojih suparnika. Naravno da su Turcima ova međusobna neprijateljstva odgovarala, kao što im je posebno odgovaralo priznanje od strane svih zapadnih država. Venecija je na Zapadu opisivana kao “podla prodavačica (vile mercantessa)”, a njeni stanovnici nazivani “bezočnim trgovcima (mercadanti insolenti)” koji “sve čine za novac (pro pecunia omnia fiunt)”; za Machiavellia “hladni i nevjerni (Fredi e poco fedeli)”. Crkveni povjesničari podsjećali su na njen egoizam i merkantilizam. Rat je za Veneciju bila zadnja opcija u rješavanju sporova, posebno kad je već bilo jasno da bi se sva turska sila okrenula protiv nje, a drugi, ne samo da se ne bi priključili nego su to samo i priželjkivali, jer je u Italiji već sve bila okrenula protiv sebe. Milano i svi ostali u Italiji mrze Veneciju. Od 1450. do 1454. Milano i Venecija vode lombardijske ratove, a veleposlanik Giangaleaza Sforze u Firenzi izjavljuje: “Ja želim da Venecijancima ide loše… i ne sumnjam da ste i vi istog mišljenja.” Firenca je špijunirala Veneciju i sva saznanja dostavljala Turcima, a na kongresu kršćanskih vladara u Mantovi njezin predstavnik smatra da bi troškove rata protiv Turaka snosili svi, a korist bi imala samo Venecija i izjavljuje: “Uvjereni i inače da su potomci Rimljana, oni bi, kad osvoje Grčku, tražili da vladaju i Italijom, ako ne i cijelim svijetom. Bolje je, dakle, pustiti da samo Turci i Venecijanci uzajamno iskrvare u dugom ratu kako poslije ni jedni ni drugi ne bi zadavali briga širokoj obitelji kršćanskih zemalja”. Tih godina se Zapadom širila priča o pripremama Mehmeda II. za osvajanje Rima i završenje poduhvata koji je započeo desetak godina ranije zauzimanjem Carigrada.
Mehmed Fatih – rimski car
Propašću kongresa kršćanskih vladara u Mantovi i propadanjem mogućnosti za križarski rat “contro il turco”, papa Pio II. nudi sultanu Mehmedu II. da ga osobno proglasi za rimskog cara s obzirom da niko na Zapadu nije dostojniji te titule od njega. Pojedini historičari drže da je formulacija iz papina pisma “aquae pauxillum” – “sa samo malo vodice” – poziv sultanu da se preobrati na kršćanstvo, dok drugi smatraju da se ne odnosi na promjenu vjere nego da je riječ o samoj ceremoniji krunidbe novog “imperatore romano”. Ipak se svi slažu da je papina formulacija o Mehmedu II. kao caru “po pravu” mnogo značajnija jer njome papa priznaje osmansko pravo na bizantijski tron, pravo koje je Fatih i bez pape već bio uzeo. I ostali na Zapadu priznaju Mehmedu to pravo, pa mu Venecija 1480. godine poručuje da mu kao carigradskom caru u potpunosti pripadaju svi dijelovi nekadašnjeg Bizantijskog carstva u Italiji – Brindizi, Tarento i Otrant u Apuliji. Poslije osvajanja Carigrada, Mehmed (koji je bio u krvnom srodstvu sa bizantijskom carskom kućom preko svoga prethodnika Orhana I. oženjenog bizantijskom princezom) proglasio se rimskim carem (Kayser-i Rûm). Uzimanje ove titule bilo je u skladu sa ranijom praksom velikih zapadnih vladara započetom još sa Karlom (na Zapadu nazvanim Veliki) kojeg je papa Lav III. krunisao za rimskog cara 800. godine. Osvojenje Carigrada najavio je Božiji poslanik Muhammed, a.s: “Konstantinopol će sigurno biti osvojen, i divan je emir koji postane njegovim vladarem, a divna je i vojska koja ga osvoji.” Neki smatraju da se ovaj sahih hadis odnosi na Mehmeda Fatiha i njegovo osvojenje Carigrada, a drugi da govori o budućim događajima vezanim za Mehdija i Isaa, a.s. Prilikom zauzimanja Bosne, Mehmed Fatih je izdao povelju – ahdnamu bosanskim franjevcima. Malo je vjerovatno da je na ovaj njegov potez utjecalo papino priznanje njegovog prava jer su ovakve povelje (emanname, muahede, ahdname) muslimanski vladari i ranije izdavali – halifa Omer prilikom zauzimanja Jerusalema 637. godine, a sam Mehmed Fatih 1453. godine carigradskom patrijarhu i stanovnicima Galate poslije osvojenja Carigrada. Nastupajući kao, od pape i Zapada, priznati rimski – bizantijski car, Mehmed je osvajanjem Bosne, ustvari, ostvario svoje pravo; Bosna je postala ugarska stečevina tako što ju je bizantijski car Emanuel (Manuel in Christo Deo fidelis rex Porphyrogenitus, Romanorum imperator, piissimus, semper Sebastus, Augustus … Dalmaticus, Ungaricus, Bosthnicus, Servicus, Zecchicus …) sa ostalim okolnim zemljama uvrstio u baštinu svoga štićenika, budućeg ugarskog kralja Bele, koji je još dok je boravio u Carigradu kovao novac kao kralj Rame (Bosne). Sada je Mehmed Fatih kao bizantijski car Bosnu uzeo nazad. Pogubljenje zadnjeg bosanskog kralja Stjepana Tomaševića, koje je naredio Fatih, bilo je nepotrebno, ali se može posmatrati kao izvršenje pravde zbog eventualnog Stjepanovog učešća u ubistvu svoga oca kralja Stjepana Tomaša kome je sultan, kao svome vazalu, bio obećao zaštitu, i kazna zbog prekršene zakletve na vjernost sultanu na koju je bio obavezan i zadnji bosanski kralj.
Sulejman Zakonodavac – baštinik bizantijskog trona
Sultan Sulejman I. Zakonodavac (1520. – 1566.) ozbiljno je shvatio svoje pravo baštinika bizantijskog trona pa je krenuo u osvajanje Ugarske. Nakon pobjeda kod Beograda i Šabca 1521. godine, kod Mohača 1526., ta zemlja je podijeljena na tri dijela: Kraljevsku Ugarsku (zapadni dijelovi Ugarske i Hrvatske pod vlašću Habsburgovaca), Osmansku Ugarsku (centralni dijelovi) i osmanskog vazala Istočnu Ugarsku (Transilvanija). Kao vladar Istočnog Rima (Carigrada), Sulejman je od venecijanskog zlatara nabavio četverokrunu tijaru izrađenu prema uzoru papinske tijare da bi pokazao da, iako priznata od strane Zapadnog Rima, njegova vlast nadilazi papinu. Na vrhu krune bilo je nojevo perje – još jedan simbol koji je korišten prilikom papinske krunidbe. Na portretu koji je 1535. godine gravirao Agostino Veneziano, sultan Sulejman nosi tijaru sa četiri krune na kapi u obliku kacige. Prethodne godine Sulejman je pobjedonosno ušao u Bagdad nakon predaje grada prilikom čega je zapovjednik odbrane Bagdada priznao sultana za vođu islamskog svijeta i za legitimnog nasljednika abasidskih halifa. Malo je vjerovatno da je ovim portretom Sulejman htio poručiti da je stekao titulu halife koje je u islamskom svijetu jednaka onoj papinoj kod kršćana, jer on nije bio prvi halifa među vladarima osmanske dinastije s obzirom da je titulu halife još ranije, od 1517., nosio Sulejmanov otac Selim I. nakon što je osvojio mamelučki sultanat pod čijim patronatom su bile halife iz kairske grane dinastije Abasida. Vremenski period od samo godinu dana, u kojem je osvojen Bagdad i graviran portret, je kratak da bi između ta dva događaja bila izrađena četverokruna tijara, djelo venecijanskog zlatara. Tijara koja simbolizira njegovu carsku vlast i nadmašuje papinu sa tri krune, naručena je ranije. Porijeklo papinske tijare može se pratiti od kape perzijskih velikih kraljeva preko istočnih carskih ceremonija i Bizantije. Papinska kruna kao kapa u obliku kacige spominje se prvi put u osmom stoljeću (papa Konstantin), a nosio ju je još papa Grgur krajem 6. i početkom 7. stoljeća. U desetom stoljeću se na papinsku kapu dodaje prva kruna, a na prelazu 12. na 13. stoljeće, papa Inocent III. dodaje i drugu krunu. U Avignonu 1315., Benedikt XII. stavlja i treću krunu. Ovakva kruna je jedinstvena kod osmanskih sultana. Ona pokazuje da Sulejman nije samo nadmašio papu nego i svoga pradjeda Mehmeda Fatiha na čijem se portretu, koji je naslikao Gentile Bellini, nalaze tri krune. Ta četvrta Sulejmanova kruna predstavlja Ugarsku i Slavoniju – njegova osvajanja u Evropi.
Sulejman Zakonodavac – zaštitnik protestantizma
Sulejmanova osvajanja u Slavoniji i Ugarskoj koincidiraju s počecima pokreta reformacije. Nakon što kardinal Kajetan nije uspio Martina Luthera natjerati na opoziv nekih tvrdnji, papa Leon X. je u junu 1520. godine osudio mnoge Lutherove teze i zaprijetio mu izopćenjem koje se desilo 3. januara iduće (1521.) godine. Tako je u Evropi započeo proces reformacije. Sukobi katolika i protestanata će dugo trajati, a širenju protestantskih pokreta, naročito kalvinističkog i cvinglijevskog, pogodovala je i osmanska politika. Ta dva pokreta su se, zahvaljujući osmanskim interesima, naročito proširila na području sjeverno od Save u Slavoniji i Ugarskoj. Tako se Turska umiješala u evropske crkvene prilike omogućujući protestantizmu da se iz Njemačke širi prema jugu. Sredinom 16. stoljeća, 1549. godine, Matija Vlačić Ilirik, Hrvat iz Istre, otvoreno istupa protiv pape i cara, a velika grupa Hrvata u Urachu kod Tübingena štampa protestantske knjige glagoljicom, ćirilicom i latinicom s namjerom da u Sloveniji, Slavoniji i Hrvatskoj osim katolika obrate i pravoslavne pa čak i muslimane. Osmanskim povlačenjem iz Slavonije i Ugarske nastupaju teška vremena i za tamošnje protestante. Predstave velikih osmanskih sultana koje su nam ostavili njihovi kršćanski savremenici, bez obzira bile negativne ili ne, nisu se značajnije razlikovale od predstava tadašnjih zapadnih vladara. Slika Mehmeda Fatiha, priznatog od strane pape i Zapada, odgovarala je slici kasnorenesanskog vladara. Kada ga opisuju kao opasnog, ratobornog i krvožednog, opet je pozitivnije prikazan nego Ferant Aragonski, Cesare Borgia ili Sigismondo Pandolfo Malatesta.
Promjena slike
Opis osmanskih sultana na Zapadu se počinje mijenjati od 17. stoljeća. Iako su Turci još uvijek opasnost, Evropa uviđa da ih se može pobijediti, evropski putnici odlaze na Istok i na izvoru upoznaju svoga neprijatelja, a veliki sultani prethodnog stoljeća su već prošlost. Osmansko carstvo je na nizbrdici – njegovi vladari sve manje brinu o državi kojom vlada metež i nered – u tom stoljeću su četiri sultana ubijena ili svrgnuta s vlasti, a Robert Mantran 1965. u svome Istanbul au siècle de Soliman le Magnifique navodi da je u nepunih dvanaest godina prvog dijela druge polovine 17. stoljeća od sedamnaest velikih vezira samo jedan umro prirodnom smrću. Tristo godina ranije, 1665., isto stanje je, naravno, opisivano drugim bojama, pa Jean Copin svojim Le Bouclier de l'Europe ou la Guerre sainte poziva sve vladare kršćanskog svijeta na križarski rat protiv Osmanlija jer se “više ne može odlagati užasna kazna koja mora pogoditi one koji su uradili mnoga bogohulna djela i ogrezli u svakovrsne poroke”, jer ta država koja je na izdisaju “samu sebe gura u propast svojim velikim prostranstvima i krajnjom tiranijom”.
I dok su turske običaje, vladavinu i osobu Mehmeda Fatiha savremenici gotovo uvijek prikazivali sa svim pohvalama (Georg Milenbach, Erazmo Roterdamski i Martin Luther), a najviše za što je od zlonamjernika bio optužen bilo je pijančevanje sa svojim paževima; kasnija slika osmanskog dvora i odnosa u njemu, vladara, državne uprave i ostalih stubova društva postaje slika čudovišta. Evropljani koji su davali takvu sliku pripadali su dobu prosvjetiteljstva, pa njihova slika predstavlja, u neku ruku, i njihov odnos prema starom sistemu uopće, dakle i na Orijentu i u Evropi. Tako Voltaire poziva: “Éerasez l'infâme!“ – “Uništite bestidnicu!” misleći na Crkvu, njegov poziv odjekuje Evropom cijelo stoljeće. Religiju i njene simbole treba odbaciti i ocrniti, jer deizam kojem je pripadao nije priznavao postojeća vjerovanja. Osim religije, prosvjetitelji su, kao pobornici samouprave, prirodnog prava i zakona, slobode individualnih prava i razuma, bili protivnici teokracije, tiranije, despotizma, autokracije, oligarhije, aristokracije, božanskog izvora vladarevog prava. Već tada su pojmovi autokrat, tiranin i despot postali gotovo sinonimi i označavali samonametnutog vladara.
Voltaire je prosvijećeni apsolutizam smatrao jedinim ispravnim putem za napredak društva. Prelaz sa apsolutne monarhije (despotizma), koji se odigrao u Evropi, omogućen je tako što se Evropljanima ponudilo ogledalo u kojem su gledajući osmanski dvor (saraj) gledali svoje apsolutističko društvo Luja XIV., pruskog Frederika Wilhelma i ranijih engleskih Jamesa I. i Karla I. Alain Grorichard to opisuje: “U toku čitavih sto godina Francuzi su uživali da sebe sebi otkrivaju posredstvom despotskog Istoka izgarajući od nestrpljenja da odu da ga vide; uživali su da sami sebi otkrivaju istinu o svom vladaru, svom pokoravanju njemu, svom načinu vođenja ljubavi, i, napokon, o svim svojim ludostima.” U stvaranju te slike koja je sve samo ne neutralna, javljali su i paradoksi, pa se Voltaire o poslaniku Muhammedu, a.s., izjašnjavao prilično negativno, a o islamu opet izuzetno pozitivno, dok je Kur'an smatrao branom vladarskoj tiraniji i tako među prvima nehotice doveo u pitanje zapadnu sliku orijentalnog despotizma. Bilo je situacija u kojim je pozitivno mišljenje o islamu bilo kažnjavano (William Whiston, nasljednik Isaaca Newtona na Cambridgeu je izgubio mjesto predavača zbog svoga proislamskog stava, približavanja arijanizmu i negiranja trojstva), nasuprot slučaju Simona Ockleya, autora knjige The History of the Saracens, kome je antiislamski stav koristio. To orijentalno čudovište koje su na Zapadu stvorili, koristeći Aristotelove stavove o azijatskim barbarskim državnim uređenjima (Aristotel je sve antičke azijske države smatrao barbarskim i despotskim), gledajući svoje društvo, prezirući vlastiti apsolutizam i zloupotrijebljeno mjesto religijskih autoriteta u njemu (kardinali Mazarin i Richelieu), oličeno je u sultanovom dvoru. Slika osmanske države je sultanov dvor u kome postoji samo vlast gospodara nad robovima (veziri, cijela državna uprava, vojska, sultanova djeca, žene, sluge) i sve je podređeno despotovom uživanju, naročito seksualnom. Na dvoru žive hiljade muškaraca čija je jedina svrha robovanje sultanu i izvršavanje njegovih želja i bezbroj robinja u kojima samo sultan smije da uživa – despotova spolna moć dobija mitske razmjere. Prema matrici iz grčke mitologije, despot postaje božanstvo, nazivaju ga jedinim, pa i Zevs je imao mnogo žena i bezbroj djece. Orijentalni despot nadmašuje i samog sebe, neutaživa požuda za suprotnim spolom nije dovoljna, on proganja i muškarce, bilo prave bilo evnuhe, bilo crne bilo bijele, a posebno dječake. Despot postaje uzor svim osmanskim velikodostojnicima jer svako je domaćin (to je i prvobitno značenje grčke riječi despot) u svom saraju. Paul Ricaut u svojoj Histoire de l'etat present de l’empire Ottoman, napisanoj 1671. godine, tvrdi da je neplodnost među Osmanlijama posljedica homoseksualnih odnosa, odnosno pederastije (seksualni odnos između odraslog muškarca i dječaka), pa je neophodna devširma (dovođenje djece iz drugih zemalja); ali i ta djeca ne služe ničemu drugom osim “da pothranjuju grješne strasti”, i tako sve ukrug. Ni u ovom slučaju ne treba ići dalje od starogrčke mitologije da bi se pronašao uzor koji je Zapadu poslužio za stvaranje slike Orijenta – mitovi nude više od pedeset primjera pederastije vezane za grčka božanstva Zevs, Posejdon, Apolon, Orfej, Herkul, Dionis, Hermes, Pan; cijeli grčki panteon osim Aresa. Ipak, na vrhu piramide osmanskog čudovišta ne sjedi božanstvo sultan, na vrhu je mjesto za njegovu majku – nesumnjiva analogija sa Magna Mater deorum Idaea – paganskom Kibelom čiji su muški svećenici bili obavezno evnusi. Sultan je svećenik svoje majke, on je istovremeno i vladar i rob, istovremeno i pravi muškarac i evnuh, moralna i tjelesna nakaza, kao i cijela njegova država i društvo. Kombinacija evropskog apsolutizma i prosvjetiteljstva, koje nastavlja oživljavanje antičkih tradicija započeto u renesansi, stvorila je sliku orijentalnog despotizma, sliku daleko od realnosti, prožetu smrću i izopačenim seksualnim maštarijama. Iako namijenjena zapadnoj publici kao predstava apsolutizma njihovih vladara, to ogledalo namjerno daje deformiranu sliku i tadašnjih zapadnih društava. Nemojmo zaboraviti da je to vrijeme izrodilo i markiza de Sada, aristokratu i revolucionara, koji pornografski pišući o nastranosti, bludu, bestijalnosti, nekrofiliji i sodomiji, propagira slobodu nesputanu vjerom, moralom i zakonom, te zadovoljstvo kao najviši princip.
Egipatski šeik Rifa Rafi al-Tahtavi (1801. – 1873.) tvrdi da Francuzi homoseksualnost smatraju odvratnom, te iako je toleriraju, ona izaziva zgražanje javnosti. Postojanje homoseksualnosti i na Zapadu i na Istoku ne može se negirati, njega nije negirao ni Halid-efendija, turski ambasador u Parizu od 1803. do 1806. godine. Opisujući evropske seksualne običaje; navodeći u pariškom Palais Royal da se 1500 žena bavi prostitucijom, a isto toliko muškaraca sodomijom; zahvaljuje Bogu što u islamskim zemljama nema toliko dječaka i katamita. Halid-efendija priznaje postojanje pederastije i u islamskom svijetu, ali smatra da je daleko raširenija u Zapadnoj Evropi gdje se ne ustručavaju da iznose objede protiv muslimana: “Oni kažu: znajte da su po općem pravilu, bez obzira na to koliko ima Jermena i Grka na cijelom svijetu, svi muslimani homoseksualci.”
Promjena odnosa prema osmanskoj vlasti i osmanskim vladarima na Zapadu, od priznatih i ravnopravnih evropskih monarha do izopačenih tirana, neodvojiva je od procesa opadanja kršćanstva u Evropi i proizvod je evropskog prosvijetljenog “novog čovjeka”.
