Izvor: Dialogos.ba
Osvajanjem Despotovine (1459.) isti osmanski komandanti nastavili su operacije i s lijeve strane Drine, u Bosni. Tako su zvorničko i srebreničko područje, kao i Usora, potpali pod osmansku vlast, najvjerovatnije, početkom 1460. godine26 , tri godine prije konačnog pada Bosne (1463.) i biće u sastavu Osmanske carevine više od četiri vijeka (1460-1878). U osvojenim krajevima Osmanlije su formirale veće administrativno-političke i vojne jedinice koje su se zvale sandžaci. Na teritoriji srednjevijekovne Bosne, nakon njenog osvajanja, formirana su tri sandžaka: Bosanski (1463.), Hercegovački (1470.) i Zvornički 1480. godine. Formiranje Zvorničkog sandžaka diktirali su, prije svega, vojnostrategijski razlozi, tj. potrebe za daljnjim osvajanjima, čvršću odbranu kao i bolju organizaciju stečenih posjeda u Podrinju, koje su Mađari ugrožavali.
Od osnivanja Zvorničkog sandžaka pa sve do 1851. godine u Zvorniku će biti njegovo sjedište, kada prelazi u Tuzlu, ali će se i dalje zvati Zvornički sandžak. Iste godine u Tuzlu je premješteno i sjedište Zvorničke eparhije od kada se ona zove Zvorničko-tuzlanska eparhija.
Zvorničkom sandžaku pripadala je cijela sjeveroistočna Bosna (prostor izmedu Drine, Save i Bosne), a jednom svojom polovinom protezao se i na zapadnu Srbiju (Mačva, donje i srednje Podrinje). Na čelu Sandžaka bio je sandžak-beg. Onje bio vojni zapovjednik i najviši administrativni rukovodilac u sandžaku. Bio je potčinjen (od 1580.) bosanskom beglerbegu i u slučaju rata stavljao se pod njegovu komandu sa svom svojom vojskom. U vršenju svojih dužnosti sandžak-beg se oslanjao na malobrojan vojno-administrativni aparat i podređene zapovjednike, u prvom redu na alajbega – zapovjednika svih spahija u sandžaku.” Konak zvorničkih sandžak-begova bio je prvo u utvrđenom zvorničkom gradu, a kasnije pod tvrđavom, u kasabi, (u Hridu). Zvornički sandžak je bio administrativno podijeljen na kadiluke kao šire i nahije kao uže administrativne jedinice. U 16. vijeku imao je 8 kadiluka (Srebrenički, Brvnički, Zvornički, Šabački, Krupanjski, Tuzlanski, Gračanički i Bijeljinski) i 31 nahiju od kojih se 21 nalazila na bosanskoj, a 10 na srbijanskoj strani.
Godine 1830. dijelovi Zvorničkog sandžaka koji su se nalazili na desnoj strani Drine priključeni su Kneževini Srbiji, kao nagrada za vjernost sultanu, osim Malog Zvornika i Sakara. Ova dva čista muslimanska naselja ostaće u sastavu Sandžaka i Zvorničke nahije sve do 1878. godine, kada Austro-Ugarska preuzima vlast u Bosni od Osmanlija, a Drina postaje prirodna granica na cijelom svom srednjem i donjem toku između Srbije i Bosne, odnosno Austro-Ugarske i Srbije.
Radi čuvanja granica od neprijatelja i puteva od hajduka i razbojnika, Osmanlije su osnivale u pojedinim mjestima duž bosanskohercegovačkih granica, koje su dijelile Osmansko od Austrijskog carstva, (a od 18. vijeka i u unutrašnjosti), kapetanije. One su bile manje, tačno ograničene teritorije, vojnički organizovan e u kojima je svaki od kapetana do prostog vojnika bio plaćen za svoju službu. Kapetanije su postojale od polovine 16. vijeka do 1835. godine. U cijelom Bosanskom ejaletu (pašaluku) bilo ih je 1829. godine 39, od kojih tri u Zvorničkom sandžaku:
Zvorniku, Tuzli i Gradačcu. Kapetani zvornički, koliko se zna, bili su sve vrijeme iz begovske porodice Fidahića.
Po dolasku u Zvornik, Osmanlije su udarile temelje utvrđenju pored Drine (Donjem gradu) obalskim bedemima i baterijama da zatvore svaki prilaz tim pravcem (od vode). To je približno današnja njegova osnova.
Istovremeno proširenje i učvršćen Gornji grad u kome je sultan Mehmed II (Fatih) Osvajač po osvajanju Zvornika podigao džamiju prije 1481. godine, a poslije 1460. koja je nazvana njegovim imenom. Tu su odmah podignute stambene zgrade za posadu i predstavnike vlasti, jer je oko sultanove džamije nastala i prva stambena četvrt, najstarija mahala u Zvorniku, koju pominju osmanski popisi, nazvana po imenu navedene džamije.33 U prvoj polovini 16. vijeka u ovoj mahali je bila čatrnja za vodu, banja G avno kupatilo), ll dućana i jedna tekija uz koju je postojala kuhinja za goste, putnike i tekijske derviše. Ona se s vremenom proširila i na prostranu zaravan uz kapiju tvrđave.
Takodje je u Donjem gradu uz Carsku kapiju (sjevernu) uz popravak tvrdjave 1491. godine podignuta jedna džamija.35 Kasnije je po naređenju Sulejmana Veličanstvenog u Zvorniku (najvjerovatnije na Fetiji) podignuta džamija zvana Sulejmanija. Za razliku od džamija u tvrđavi, podignuta je u podgrađu i kao takva predstavljaće početak izgradnje muslimanskog naselja van zidina tvrđave, koje se nastavljalo na srednjevjekovnu varoš.
Iz bezbjedonosnih razloga sve do Mohačke bitke i pada Ugarske (1526.) sjedište organa nove vlasti i muslimanske kulturne ustanove nalazile su se u tvrđavi. Poslije ovog značajnog istorijskog događaja nastaje vrlo ubrzan proces stvaranja gradskog naselja (kasabe) van zidina Zvorničke tvrđave, a naročito u periodu između 1528. i 1533. godine. U ovom vremenu u Zvorniku se razlikuju tri dijela grada: kal’a (tvrđava i naselje u njoj), nefis (samo mjesto, što je ovdje identično sa muslimanskim dijelom podgrada, kasabom) i varoš (zatečeni dio podgrad ja sa starim trgom i Crkvom sv. Marije).
Kada su Osmanlije došle u Zvornik, kao što je rečeno, zatekle su razvijeno naselje sa dosta prometnim trgom, koje se nije direktno naslanjalo na tvrđavu, nego se nalazilo znatno niže, tamo gdje su se sastajala dva stara puta: onaj što je išao od pravca Vrhbosne preko današnjih Šekovića i Papraće, pa kroz sadašnje selo Kula Grad i spuštao se prema Drini (negdje kod današnje Robne kuće) i onaj što je vodio lijevom obalom Drine prema Savi. Na ovom širem prostoru kao i na prostoru današnje Fetije nalazilo se podgrađe Zvornika (Podzvonik), odnosno hrišćanska varoš, čiji su stanovnici tada bili uglavnom svi katolici.
Osnovna briga Turaka Osmanlija bila je obezbjeđenje tvrđave. U tom cilju oni angažuju zatečeno varoško stanovništvo za čuvare Zvorničke tvrđave (marto lose) koji su primali plate i bili oslobođeni od poreza. Oni usmjeravaju u Zvornik i kolonizaciju stočara iz Hercegovine, Crne Gore i Srbije (pravoslavno stanovništvo) i od njih regrutu ju nove martolose-dnevničare, čuvare zvorničke tvrđave. I katoličko i pravoslavno stanovništvo bilo je nastanjeno, a i dalje se nastanjivalo, u ranije opisanom dijelu Zvornika, zvanom Varoš. Na staru hrišćansku (katoličku) varoš na Fetiji, oko Crkve svete Marije, nadovezivala se sa zapadne strane pravoslavna varoš. U njoj su bili nastanjeni marto! osi, a ne u tvrđavi. Po popisu iz 1512. godine hrišćanska varoš (podgrađe) imala je 270 kuća od čega 200 hrišćanskih Gednih i drugih) i 70 muslimanskih
Poslije Mohačke bitke i propasti Ugarske (1526.) primjetno je stalno pomijeranje katoličkog stanovništva prema sjeveru u područja s jačom katoličkom bazom, tako da je u zvorničkom podgrađu počeo naglo da opada broj starog stanovništva. Smanjenjem i nestankom katoličkog stanovništva Zvornik su napustili i franjevci, pa su i Crkva svete Marije i samostan prestali sa radom (najvjerovatnije 1539. godine). Uporedo s tim u zvorničkoj okolini se nastanjivalo pravoslavno stanovništvo vlaškog porijekla. Zvornički sandžak-beg je i poslije 1541. pozivao vlaške knezove da nasele ovo područje “svojom rajom”, uz znatne poreske povlastice. Iz popisa od 1476. godine vidi se da su još tada “izvjesni vlasi bili nastanjeni oko Zvornika” za koje se kaže da su došli sa strane (dr. A.Handžić “Tuzla u 16. vijeku”, Sarajevo, 1975. str. 97.)
Otklanjanjem ugarskih provala uz Drinu poslije 1526. godine stvoreni su povoljni uslovi za razvitak Zvornika kao gradskog naselja sa orijentalnom fizionomijom, a pogotovo što je on bio dobro utvrđen i što je u njemu bilo sjedište Zvorničkog sandžaka. Jednim dijelom islamizacijom, a još više pomijeranjem varoŠkog stanovništva prema sjeveru, povećavao se i broj muslimanskog stanovništva u zvorničkom podgrađu (varoši). Od ranijih 200 hrišćanskih kuća ostalo ih je do 1533. godine samo 29. Islam je primalo, gotovo ravnomjerno, i starosjedilačko kao i kolonizirano stočarsko stanovništvo. Najraniji slučajevi islamizacije događali su se među sitnim hrišćanskim spahijama i tvrđavskim posadama. Još ranije je rečeno da je zvorničko područje predstavljalo nekad jače uporište pristalica “Crkve bosanske”. Međutim, popisni defteri iz 15. i 16. vijeka ne sadrže slične podatke, što bi značilo da ih na području Zvornika tada nije bilo, ili ih je bilo vrlo malo. Ako ih je i bilo, oni su, kao u ostalim krajevima Bosne, primili islam. Najraniji podaci o nastanjenom muslimanskom civilnom stanovništvu u Zvorniku datiraju iz 1512. godine, kada je evidentirano 70 muslimanskih domaćinstava u njegovom podgrađu (varoši). Već smo ranije kazali da je još na početku osmanske vlasti, u drugoj polovini 15. vijeka, formirano prvo muslimansko naselje u Gornjem gradu oko džamije Mehmeda Fatiha. Ono se u prvoj polovini 16. vijeka počelo da seli od Gornjeg grada dolje, starom trgu, hrišćanskoj varoši. Ono se, svakako, počelo formirati i duž puta pored Drine, polazeći od Donjeg grada prema sjeveru, prema današnjem centru grada gdje su se sastajala dva ranije pomenuta puta. Tako se sredinom 16. vijeka formirala novo veće gradsko naselje sa pretežno muslimanskim stanovništvom koje je dobilo, uglavnom, onu urbanu širinu kakvu je imao Zvornik za vrijeme osmanske i austrougarske vladavine, izmedu dva svjetska rata i neposredno poslije Drugog svjetskog rata. Tada su, pored već ranije formiranih dijelova grada (na Fetiji, Srpskoj varoši i Starom trgu- centru), nastale zvorničke mahale: Hadži-Durgutova (Hrid), Zamlaz, Bair, Namazđah, Rijeka, Kanare, Tabaci i Skela, tako da će Zvornik u 16. vijeku imati 11 mahala.
Tek u 18. vijeku formirana je Beksuja, a Kuljanski put i Vidakova njiva najvjerovatnije u 19. vijeku. U prvoj polovini 16.vijeka mahale su se nazivale po zanatima (esnafima) koji su u njima bili zastupljeni (krojači, obućari, sarači, tabaci itd.), a sredinom pomenutog vijeka po imenima njihovih živih mahalskih stmj ešina (Mahala Karađoza, sina Ilijasa, Mahala Kara Sadije itd.). Od druge polovine 16.vijeka mahale dobivaju imena po džamijama i njihovim osnivačima. (Mahala Hadžidurgutove džamije, Mahala Sulejmanija itd.). Nazivi mahala čija su se imena u obilježavanju dijelova grada zadržala do sredine 20.vijeka, a u narodu sve do danas (Hrid, Zamlaz, B air … ) nastali su najvjerovatnije u 17. i 18. vijeku.
U 16.vijeku u Zvorniku je otvoren veliki broj zanatskih radionica, kulturnovjerskih i drugih objekata, kao. što su džamije, mesdžidi, tekije, musafirhane (gostionice), mektebi, javna kupatila (banje) i javne česme.
U osmanskom periodu Zvornik je značajan zanatski i trgovački centar. Jako je razvijen saobraćaj lađama niz Drinu i skelom preko Drine.
Godine 1533. ima nešto više od 580 domaćinstava, bez onih koja su pripadala organima vlasti i vojnom staležu. U gradu je ove godine zabilježeno preko 25 različitih zanata, i to: tabaci (štavljači kože), obućari, sarači, čizmadžije, čurčije, papudžije, nanuldžije, krojači, kapari, klinčari, kalajdžije, svjećari, dunđeri, pekari, halvadžije, bazardžije, mesari, potkivači, kovači, samardžije, klesari, berberi, kujundžije, kazandžije i drugi. Zvornik je u ovo vrijeme predstavljao najveće gradsko naselje u istoimenom sandžaku. Interesantno je napomenuti da je i u predosmanskom i osmanskom periodu u Zvorniku i okolini bilo jako razvijeno vinogradarstvo i da je grožde predstavljalo osnovno voće u gradu. Znatan broj zanatlija i trgovaca bavio se i zemljoradnjom. O broju stanovnika Zvornika u ovom periodu nema tačnih podataka. U 18. vijeku bilo ih je između tri i tri i po hiljade. Grad je tada imao 8 džamija i pravoslavnu crkvu. Pred kraj osmanske vladavine Zvornik je bio među 10 najvećih gradova u BiH i spadao u grupu gradova koji su imali od 5 do 10.000 stanovnika. U Zvorniku je 1851. godine boravio Englez Skin (Sken). Prema njemu grad je tada imao “između pet i šest hiljada stanovnika, od čega su jedna desetina hrišćani”. U njemu je krajem 17.vijeka živio i tu umro poznati bošnjački pjesnik Hasan Kaimija.
O stanovništvu Zvornika i nekim njegovim privrednim karakteristikama čuveni turski putopisac Evlija Ćelebija, boraveći u Zvorniku 1664. godine, zapisao je: “Stanovnici su Bošnjaci, govore bosanski, nose čohane dolame, tijesne krajiške čakšire s kopčama i gizdaju se. Ima mnogo bašta i vinograda. Iz ovog kraja glasovite su šljive, jabuke, trešnje, hrastove daske, smrče, vina, ovčija vuna i goveđa koža. Skela mnogo radi. Stanovnici su dobri trgovci … ” Značajne podatke dao je Celebija i o životu u Zvorničkoj tvrđavi. On kaže da je prostor u Donjem i u Gornjem gradu bio krcat manjim i većim zgradama za stanovanje, magazinima, kancelarijama, vojničkim barakama kuhinjama. Između ovih objekata u Donjem gradu krivudao je put zakrčen čoporima djece i pasa, tako da su se njime jedva kola mogla provlačiti.
Tvrđava je bila načičkana mnoštvom topova raznih kalibara koji su “zjali” na sve strane. Prema Evliji Čelebiji u Zvorniku je bilo tada 18 džamija, 8 tekija, Javno kupatilo, 3 hana, 7 mekteba, 3 medrese, 8 mesdžida i 18 mahala sa 2.800 kuća.
U osmanskom periodu Zvornička tvrđava bila je jedna od najvećih i najutvrđenijih srednjovjekovnih gradova u Bosni. Godine 1830. u Gornjem gradu je bilo u upotrebi 13 topova, u Donjem 26, a u spremištu još 46 kompletnih topova sa zapregom, znači ukupno 85 topova, što je za ono vrijeme predstavljalo jaku silu u artiljeriji. Saobraćaj se nalazio u vrlo jadnom stanju. Stari rimski putevi su zapušteni, a drugo vremena novi nisu izgrađivani. Prevoz robe i putnika obavljao se tovamim i jahaćim konjima, a u kasnijem periodu u ravnijim dijelovima konjskom i volovskom zapregom (tek od druge polovine 19. vijeka). Saobraćaj se nije redovno održavao i zbog vremenskih nepogoda, buna, bolesti, napada hajduka, nedovoljnog broja mostova i sl. Godine 1864. u Bosanskom pašaluku otvorene su prve pošte (u ll gradova), među kojima i pošta u Zvorniku. Ona od 1866. ima i telegrafsku stanicu.
Stanovništvo u gradu bavilo se zanatstvom, trgovinom i poljoprivredom, a na selu se isključivo živjelo od zemljoradnje od koje je svaka porodica obezbjeđivala za sebe sve prehrambene artikle. Na selu se u kućnoj radinosti izrađivao alat, odjeća i druge potrepštine, najprije za sopstvene potrebe, a kasnije i za tržište. Na područje Kamenice, kao i na još neka područja sjeveroistočne Bosne, doselilo se koncem 18. vijeka nešto Karavlaha (rumunski Cigani, pravoslavci). Bavili su se izradom i prodajom drvenog posudja. Njihovi potomci i danas žive na ovom području.
Dok je Zvornik bio u. osmanskoj vlasti izdržao je četiri velike opsade – najprije mađarsku 1464. godine, a zatim tri austrijske (1688., 1716.i 1737).
Najveća opsada bila je 1464. godine. Nakon što je mađarski kralj Matija Korvin odbio Turke od Jajca 1464. godine, opsjeo je Zvornik.
Opsada je trajala od 8. oktobra do 9. novembra 1464. godine. Mađarska vojska brojala je 26.000-30.000 vojnika, a vodio ju je Mirko Zapolja.
Čim je bosanski sandžak-beg Mehmed-beg Minetoglu saznao da kralj gradi most preko Save kod Rače, opremio je u zvornički grad 500 po izboru junaka. Korvin je doveo pod Zvornik brojne topove i druge sprave za opsadu. Počeo je tući grad iz topova, a onda je zapovijedio juriš.
Zvornička posada je u najtežem momentu bitke saznala da joj se sprema pomoć, što ju je silno obradovalo. Ova vijest kod Mađara je stvorila paniku i kralj je digao opsadu i skoro u divljem bijegu povukao se prema Savi .
Austrija je u ofanzivi u septembru 1688. zauzela Beograd i Zvornik u decembru 1688. pod komandom Ludviga Badenskog. Četiri hiljade Zvorničana tada bježi, sklanja se u Sarajevo. Topal Husein-paša je nakon višednevne opsade uspio u ljeto 1689. godine povratiti Zvornik, a potom je u drugoj polovini iste godine uspješno ratovao protiv Austrije u Mačvi i Sremu. Eugen Savojski, jedan od najpoznatijih austrijskih vojskovođa, pokušao je 1716. da zauzme Zvornik i time otvori dalji put prema unutrašnjosti Bosne, ali su ga Bošnjaci pod zapovjedništvom Numan-paše Čuprilića uspjeli odbraniti.
Ranije smo spomenuli daje u gradu od polovine 16. stoljeća do 1835. godine bila kapetanija i da su zvornički kapetani za sve ovo vrijeme bili iz bogate begovske porodice Fidahića. Krajem dvadesetih i početkom tridesetih godina 19. vijeka kapetani bijahu amidžići (stričevići) Mahmud-beg Fidahić i Ali-beg Fidahić. Obojica pristaše na sultanove reforme iz 1826. godine o ukidanju janjičarskog reda i uvodjenju nizama (regularne vojske). Za zasluge su nagradjeni – postaše paše, visoki vojni i civilni dostojanstvenici. U nadmetanju za prevlast izbi žestok sukob izmedju njih u proljeće 1830. godine, koje isforsira novi namjesnik (valija) Bosne Namik-paša “da bi stvarao svadju medju našim ljudima kako bi mogao da lakše upravlja”. O ovom dogadjaju ispjevana je i narodna pjesma “U Zvorniku, u Donjemu gradu”, sačuvana u jednom sefardskom rukopisu na španskom jeziku. U sporu je posredovao (intervenisao) gradačački kapetan Husein Gradaščević i sukob je okončan u korist Mahmud-paše Fidahića, ali je Husein stao i u zaštitu Ali-paše Fidahića, od kada njih dvojica postaju nerazdvojni prijatelji.
U Pokretu za autonomiju i nezavisnost Bosne 1831/32. godine, što gaje predvodio Husein kapetan Gradaščević (Zmaj od Bosne), vrlo značaju ulogu imala su dvojica paša Fidahića, posebno Ali-paša Fidahić.
Bio je vojskovođa bosanske vojske u bici na Kosovu polju u kojoj je porazio sultanovu vojsku. Vodio je kao Huseinov komandant i druge velike bitke protiv sultanove vojske. U najtežim situacijama bili su zajedno. I u odlučujućoj bici za Bosnu i Sarajevo na području Podromanije Ali-paša i Husein bili su zajedno do posljednjeg trenutka i nadmetali se u junaštvu. Poslije sloma Pokreta u proljeće 1832. godine zajedno su prešli u Austriju, gdje im je stigla vijest da su od strane sultana osuđeni na smrt. Ubrzo su pomilovani i na zahtjev Porte decembra 1832. godine otpremljeni zajedno Dunavom iz Beograda u Carigrad (u progonstvo).” Nakon Huseinone smrti Ali-paša Fidahić je bio u Carigradu do 1835. godine. Dozvoljen muje povratak u Bosnu, ali ne u Zvornik već u Bjeljinu, odakle je 1840. prognan na Kipar, gdje je umro 1845. godine.
Pred kraj osmanskog perioda u Bosni je bilo samo 3% pismenog stanovništva, a zvorničko područje u tom pogledu bilo je još drastičnije. Ono osnovnih škola što je bilo imale su isključivo vjersko obilježje. Kvalifikovanih učitelja nije bilo. Otvaranje škola bilo je prepušteno privatnoj inicijativi. Pravoslavci su u Zvorniku do sredine 19. vijeka imali neku vrstu “narodne učionice”, koju su pohađala “trgovačka, zanatlijska i gdje koje seosko dijete”. Znatno brojniji su bili mektebi (za muslimansku djecu) koji su obično otvarani uz džamije.
Godine 1871. postojala je u Zvorniku ruždija, a vjerovatno i medresa. Prema podacima ruskog konzulata iz 1874. godine na zvorničkom području ove godine radilo je 28 mekteba (1.354 učenika) i 4 hrišćanske škole (147 učenika).
U Zvorničkom sandžaku nije bilo zdravstvenih ustanova ni ljekara. Pokućstvo je bilo vrlo oskudno. Poneka stolica ili krevet mogla se naći samo u kućama bogatijih trgovaca. Oni su se bavili, uglavnom, izvozom sirovina i uvozom kolonijalne robe.
Od sredine 19. vijeka Zvornik je stagnirao dijeleći sudbinu Osmanskog carstva, zadržavajući i dalje karakteristike trgovačkozanatskog centra. Broj mahala (ulica) nastalih u osmanskom periodu nije se mijenjao sve do poslije Drugog svjetskog rata, a njihova imena (Hrid, Zamlaz, Fetija, Srpska varoš itd.) zadržala su se u narodu sve do danas.
U doba osmanske vladavine Zvornik su često harali kuga, veliki požari i poplave. Poznati požari bili su 1820. kada je izgorjelo 48 dućana (ćefenaka), i 1856. godine u kojem je izgorjela Nemazđah mahala i Aladža han (šareni han). U ovim požarima vjerovatno su nestali mnogi značajni građevinski objekti iz ovog perioda.
Prema uredbi o uređenju Bosanskog pašaluka 1865. godine, Pašaluk je imao sedam sandžaka, i to: Sarajevski, Zvornički, Banjalučki, Bihaćki, Travnički, Hercegovački i Novopazarski. U sastavu Zvorničkog sandžaka bilo je tada devet kadiluka: Donja Tuzla, Zvornik, Gradačac, Brčko, Bijeljina, Srebrenica, Vlasenica (Birač), Maglaj i Gračanica.
Odlomak iz djela: Mehmed Hudović, Zvornik – Slike i bilješke iz prošlosti, DES, Sarajevo, 2000., str. 15-26.
